Hàng năm lễ hội đền tổ chức vào ngày Mão đầu tiên của tháng Giêng và tháng Chín, thu hút đông đảo nhân dân trong cả nước đến dâng hương, vãn cảnh đền và cầu lộc, cầu tài, cầu cho quốc thái dân an. Với những nét độc đáo, đặc sắc và riêng có, ngày 16/1/2023, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có Quyết định đưa Lễ hội đền Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Nằm bên con sông Hồng ngàn năm lịch sử với gốc đa già hàng trăm năm tuổi, đền Đông Cuông tọa ở thôn Bến Đền xã Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái. Ngôi đền mang vẻ cổ kính uy nghi hiện lên giữa một vùng non xanh nước biếc, đó cũng là nơi thờ chính Mẫu Thượng Ngàn linh thiêng, còn được coi là Bà Mẹ linh thiêng cai quản 81 cửa rừng trên đất Việt. 

Đền Đông Cuông được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian nhận định là nơi thờ chính Mẫu Thượng ngàn trong tục thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; là nơi Mẫu Thượng Ngàn giáng sinh và ngự. Mẫu Thượng Ngàn tại Đông Cuông là đỉnh cao sự ngưng kết, chắt lọc kết hợp giữa tín ngưỡng thờ Nữ thần và tín ngưỡng thờ thần rừng, gắn với nền kinh tế nông nghiệp. Mẫu đại diện thần Mẹ ở nơi rừng núi, hòa hợp với cõi trần tục, được dân chúng suy tôn và xếp vào bậc hiển thánh trong đạo Tam phủ.

Theo truyền tụng, Đền Đông Cuông trước đây vốn là một ngôi miếu nhỏ thờ thần núi, thần rừng. Ngôi miếu này trở thành đình vào thời Lê và đến triều Nguyễn thì đổi thành đền. Theo ghi chép của Lê Quý Đôn trong "Kiến văn tiểu lục”, ngôi miếu này thờ Đông Quang công chúa nổi tiếng anh linh, giúp dân lập bản lập mường, dạy dân bách nghệ, chữa bệnh, cứu đói. 

Theo các truyền thuyết, Đông Quang công chúa là con vua Hùng,hoặc là con các vua triều đại phong kiến Việt Nam. Nguồn gốc của bà có thể xuất hiện từ thời Hùng Vương nhưng cũng có thể là người có công cùng chồng là ông Hà Văn Thiên chống giặc ngoại xâm, bảo vệ biên cương vào khoảng thế kỷ XIII đến trước thế kỷ XVIII. Đông Quang công chúa trước khi trở thành Thánh Mẫu Thượng Ngàn đã là vị thần tối linh thiêng ở vùng sông Hồng. 

Mẫu Thượng Ngàn đã linh ứng giúp vua Lê đánh giặc, phù trợ các triều đình phong kiến và người dân giữ vững an ninh, chủ quyền tại miền biên ải, công lao của Ngài đã được vua Lê sắc phong danh hiệu "Lê Mại Đại vương”... 

Đồng chí Lã Thị Liền – Phó chủ tịch UBND huyện Văn Yên cho biết: "Trong tâm thức của người dân nơi đây, Mẫu Thượng ngàn đã trở thành con người thực, gắn liền với sông núi, hóa thân thành thần bản địa để nâng đỡ, che chở cho đồng bào các dân tộc trong vùng, gần gũi, bình dị trong đời sống tâm linh của người dân. Hàng năm, Lễ hội đền được tổ chức vào ngày Mão đầu tiên của tháng Giêng và tháng Chín, thu hút đông đảo nhân dân trong cả nước đến dâng hương, vãn cảnh đền và cầu lộc, cầu tài, cầu may mắn, an yên, quốc thái, dân an, mùa màng tốt tươi, con người khỏe mạnh”.

Là một trong những ngôi đền linh thiêng nằm dọc sông Hồng, lễ hội Đền Đông Cuông lại được huyện Văn Yên tổ chức vào ngày Mão đầu tháng Giêng và tháng Chín hàng năm, để thể hiện tấm lòng thành kính, tri ân công đức tổ tiên , đồng thời giáo dục cho con cháu về truyền thống của quê hương, tiếp tục gìn giữ và phát huy những di sản vô giá mà cha ông để lại. 

Lễ hội được mở đầu bằng một nghi thức đặc biệt của đền Đông Cuông là lễ mổ trâu trước đền. Nghi thức này vừa mang tính cổ xưa lại mang đậm tính tâm linh, song cũng vẫn thể hiện rõ được phong tục tập quán của người Tày khao.Cuộc tế lễ diễn ra vô cùng nghiêm linh, muôn dân trăm họ hướng về cội nguồn để cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và bình an hạnh phúc. 

Ngay sau lễ mổ trâu là lễ rước Mẫu sang sông, đây cũng là một trong những lễ chính của lễ hội đền Đông Cuông. Sau khi rước được Mẫu sang sông bằng chiếc thuyền lớn quay trở về bản đền, thì đây cũng là lúc dâng hương tế Mẫu, hàng ngàn người dân trong vùng và du khách thập phương lần lượt dâng hương để cầu mong những điều may mắn sẽ đến với bản thân, bạn bè và gia đình. 

Đồng chí Nguyễn Thành Nam - Chủ tịch UBND xã Đông Cuông nói: "Sau phần lễ với các nghi thức truyền thống, mang đậm đà bản sắc dân tộc, phần hội diễn ra với các hoạt động thi đấu thể thao và trò chơi dân gian như: kéo co, đẩy gậy và các hình thức sinh hoạt đậm chất dân gian như ném còn cũng đã tạo cho Lễ hội đền Đông Cuông thêm phần sinh động. Đặc biệt là Hội thi khéo tay làm cốm trong lễ hội Cơm Mới  là dịp để nhân dân xã Đông Cuông và các xã trong vùng giao lưu, học tập kinh nghiệm trong sản xuất, thắt chặt thêm tình đoàn kết, hướng về một cuộc sống đủ đầy; truyền dạy cho con cháu cách làm cốm truyền thống và chế biến các món ăn từ cốm như cháo cốm, bánh cốm, chè cốm, xôi cốm, cốm lam, cốm rang…từng bước đưa sản phẩm cốm Đông Cuông trở thành sản phẩm du lịch trong lễ hội Cơm mới”.

Đền Đông Cuông được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa dân gian nhận định là vùng khởi nguồn của Mẫu Thượng ngàn trong hệ thống thờ Mẫu của người Việt và có vị trí cực kỳ quan trọng trong hệ thống thờ đạo Mẫu, được coi là cội nguồn của Mẫu Thượng Ngàn. 

Ở đền Đông Cuông, Mẫu Thượng ngàn là bậc anh linh, quyền cao tối thượng nhưng gần gũi, bình dị trong đời sống tâm linh của người dân.Trong tín ngưỡng thờ Mẫu nói chung và tín ngường thờ Mẫu Thượng Ngàn nói riêng, hệ thống nghi lễ và lễ hội rất phong phú và đa dạng, mang nhiều sắc thái độc đáo có thể dễ dàng phân biệt với các tín ngưỡng và tôn giáo khác. Tuy nhiên, tập trung và điển hình nhất vẫn là nghi lễ hầu đồng (hầu bóng) và hệ thống lễ hội. 

Theo dòng chảy của lịch sử văn hóa tâm linh vùng Bắc bộ, tín ngưỡng thờ Mẫu ở đền Đông Cuông đã quy tụ sắc màu của rất nhiều thời đại, gắn liền với truyền thuyết và lịch sử của dân tộc. Những năm gần đây, đền Đông Cuông là điểm nhấn văn hoá tâm linh tín ngưỡng của đông đảo nhân dân và du khách thập phương. Hàng năm, có tới hàng ngàn lượt khách từ khắp các tỉnh thành trong nước hành hương tìm về đền Đông Cuông để xin lộc, cầu tài, cầu bình an trong cuộc sống, thể hiện ước vọng về một cuộc sống đủ đầy, bình an.

Trong Di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nói chung, đã được UNESCO vinh danh, được thế giới công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn tại đền Đông Cuông nói riêng có một nghi lễ hết sức đặc biệt, đó là nghi lễ chầu văn - hầu đồng, một nghi lễ diễn xướng dân gian mang đậm màu sắc văn hóa tâm linh. 

Với nghi lễ này, thông qua các thanh đồng, con người hi vọng sẽ giao tiếp được với các đấng thần linh nhằm gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình. 

Ông Vũ Ngọc Ứng – Ban quản lý Đền Đông Cuông cho hay "Trong không gian trang nghiêm, thanh tịnh, khi các thanh đồng hóa thân vào Mẫu Thượng ngàn, các cung văn sẽ kết hợp âm nhạc với các ca từ của hát chầu văn, giai điệu rộn ràng ca ngợi vẻ đẹp thanh cao, sự uy nghi, tối linh, công đức, cũng như những lời khuyên răn đạo lý, thiện tâm của Mẫu, ca ngợi cảnh đẹp của núi rừng, của quê hương, đất nước. Càng cuốn hút hơn khi âm nhạc ấy được phối hợp nhịp nhàng với những điệu múa uyển chuyển, linh hoạt của thanh đồng trong trang phục màu xanh của Bà mẹ núi rừng đã góp phần tạo nên cho nghi thức hầu đồng tại đền Đông Cuông mang sắc màu riêng, thiêng liêng mà cũng không kém phần độc đáo. Từ đó chuyển tải được sức mạnh và ý nghĩa của nghi lễ hầu đồng là đáp ứng nhu cầu và khát vọng thường nhật của con người đó cầu tài, cầu lộc, cầu sức khỏe, cầu cho quốc thái dân an”.

Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ nói chung và thờ Mẫu Thượng Ngàn nói riêng trong sinh hoạt tín ngưỡng dân gian đã xuất hiện từ lâu đời ở Văn Yên, tồn tại và có sức sống lâu bền trong nhân dân được bảo tồn đến hôm nay. 

Nhất là khi "Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt” được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, Đền Đông Cuông ngày càng đón thêm nhiều khách thập phương đến tham quan, chiêm bái kính Mẫu. Lễ hội Cơm mới vào ngày Mão đầu của tháng Chín âm lịch của đền Đông Cuông có ý nghĩa văn hóa truyền thống hết sức sâu sắc. 

Chị Hà Thị Thanh Hằng, thôn Thác Cái, xã Đông Cuông chia sẻ: "Theo phong tục từ lâu đời, cứ vào ngày Mão tháng 9 Âm lịch hàng năm, sau khi đã thu hoạch xong vụ lúa mới, người Tày khao thường mổ trâu, giã cốm để cúng tổ tiên và dâng Mẫu. Họ quan niệm rằng, thánh Mẫu và tổ tiên đã phù hộ cho mưa thuận, gió hòa để có được mùa mang bội thu nên khi thu hoạch lúa, phải làm cốm để dâng cúng. Việc tổ chức lễ hội cơm mới không những duy trì nét đẹp văn hóa dân tộc, mà còn là dịp để tiếp tục giáo dục về truyền thống uống nước nhớ nguồn, ân tình của người Tày Khao cũng như các dân tộc Việt nam tới các thế hệ mai sau”.

Là nơi thờ chính Mẫu Thượng ngàn - Mẫu đệ nhị trong tục thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; thờ Thần Vệ quốc và các vị anh hùng dân tộc hy sinh trong các cuộc khởi nghĩa chống giặc ngoại xâm, Lễ hội truyền thống Đền Đông Cuông giữ một vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của cộng đồng; là sản phẩm sáng tạo thể hiện sự gắn kết cộng đồng. 

Bản sắc văn hóa trong Lễ hội Đền Đông Cuông đã và đang được cộng đồng duy trì, thực hành, lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, có tính lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống văn hóa tâm linh của cộng đồng các dân tộc nơi đây. 

Lễ hội truyền thống Đền Đông Cuông, huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia từ tháng 1/2023. Đây không chỉ là niềm vinh dự, tự hào mà còn là điểm tựa để huyện Văn Yên  bảo tồn, phát huy giá trị di sản Lễ hội truyền thống Đền Đông Cuông và các di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh theo phương châm "lấy người dân là trung tâm, là chủ thể của các hoạt động”, "biến di sản thành tài sản” phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, xây dựng tỉnh Yên Bái phát triển nhanh, bền vững theo hướng "xanh, hài hòa, bản sắc và hạnh phúc”; đồng thời, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế.