Người Mông ở Văn Yên chiếm tỷ lệ không lớn, tập trung ở xã Nà Hẩu và rải rác ở một số xã như: Châu Quế Thượng, Đại Sơn, Mỏ Vàng, Lang Thíp. Cả huyện có 900 hộ người Mông với trên 5.000 nhân khẩu, chiếm 4,3% dân số toàn huyện. Người Mông định cư tập trung ở các thôn, bản vùng núi cao, điều kiện sống đặc biệt khó khăn.

Một thay đổi lớn của người Mông Văn Yên trong nhiều năm trở lại đây đó là họ đã đồng lòng trồng cấy thêm vụ đông xuân và chỉ ăn một tết. Thay vì say sưa ăn tết Mông vào đầu tháng 12 (Âm lịch), rồi lại đi chơi, đợi tết Nguyên đán. “Bây giờ xuống bản, cứ thấy ruộng xanh mạ là thấy yên lòng” - là tâm sự của anh Vũ Đình Quy, cán bộ kiểm lâm huyện. Trước đây, cứ vào dịp gần cuối năm các anh lại phải căng mình tuần tra các cánh rừng già, dịp này người Mông lên rừng không chỉ lấy củi dự trữ cho dịp tết mà còn khai thác gỗ rừng trái phép, rất phức tạp.

Năm nay, khắp bản làng vùng cao là màu xanh non của mạ khiến những người cán bộ ấm lòng. Như thế này là người dân sang năm sẽ bớt đói, có khi còn có thóc bán có đồng mua thịt, mua rau cải thiện bữa ăn. Để có chuyển biến như ngày nay là cả một chặng đường gian khó, cả một bước tiến dài về nhận thức.

Cũng như các vùng khác, người Mông ở Văn Yên trước đây chỉ trồng cấy một mùa là vụ hè thu, còn vụ đông xuân thì vui chơi đón tết. Không chỉ thế, khi tết người Mông đến, trẻ em đi học xa nhà vẫn chưa được nghỉ, nên các em thường trốn về ăn tết, nhiều khi không quay lại lớp cho đến hết tháng Giêng. Nhưng không dễ gì có thể thay đổi thói quen đã ăn sâu vào nếp nghĩ, nếp sống hàng bao thế hệ người Mông.

“Nhiều người cho rằng, từ bỏ ăn tết theo lịch người Mông là từ bỏ nét văn hóa của dân tộc mình, mất đi bản sắc của họ”, anh Lý Văn Ngọc, Trưởng phòng Dân tộc huyện Văn Yên tâm sự. Nhiều năm làm công tác dân tộc, anh Ngọc hiểu tâm tư của đồng bào, vì thế, trước khi tuyên truyền đến từng người dân, anh cùng với chính quyền các xã chủ động mời già làng, trưởng họ đến giải thích. Việc ăn tết cùng với tết chung của cả nước, không làm mất đi bản sắc của người Mông, chỉ đơn thuần là lùi thời điểm.

 “Chúng tôi nói với già làng, trưởng họ rằng, người Việt Nam ăn chung một tết sẽ vui hơn, đoàn kết hơn. Và chúng tôi cũng chủ động tổ chức nhiều hình thức vui chơi thể thao, văn hóa, văn nghệ cho bà con cùng tham gia”, anh Ngọc cho biết thêm. Ngay cả những trò chơi cũng được chú ý tổ chức mang đậm nét văn hóa của người Mông như đẩy gậy, ném còn, hát giao duyên... Hợp tình, hợp lý, đó chính là mấu chốt để bà con đồng thuận cùng tổ chức ăn chung một tết.

Đời sống người Mông được quan tâm bằng nhiều chính sách như: Chương trình 135, 134 hỗ trợ khai hoang ruộng nước, định canh định cư, hỗ trợ làm nhà theo Quyết định 167… Người dân tin tưởng vào đường lối của Đảng, Nhà nước, từng bước loại bỏ những hủ tục đã đeo bám bao đời. Nhưng điều đáng quý hơn là sự tiến bộ vượt bậc trong nhận thức, loại bỏ những gì không còn phù hợp với xu thế chung, vì tương lai, vì sự phát triển của chính người Mông.

Anh Dũng