Đồng bào Xa Phó là một trong những dân tộc ít người sinh sống ở tỉnh Yên Bái luôn được Đảng và Nhà nước quan tâm. Người Xa Phó hiện có trên 190 hộ với gần 850 nhân khẩu, sinh sống tập trung ở 3 thôn tại xã Châu Quế Thượng là thôn 5, 6, 7. Mặc dù đã sinh sống lâu năm ở nơi đây nhưng những năm trước, đồng bào thường cư trú trên núi cao.

Cuộc sống chủ yếu dựa vào khai thác nương rẫy, gieo trồng các loại cây lương thực kém hiệu quả như: lúa nương, ngô đồi, sắn thuần, khoai lang, khoai sọ và săn bắn thú, chim muôn, hái lượm rau rừng, măng tre, nứa nên hầu hết các gia đình đều bị thiếu gạo ăn khi giáp hạt. Năm 1960 - 1961 trở về trước, đồng bào cư trú tít trên núi Ngọn Ngòi quanh năm mây phủ, giá rét nên trồng trọt, chăn nuôi kém phát triển, giao thông đi lại khó khăn, chợ xa, cuộc sống thiếu thốn đủ mọi thứ, con cháu không được học hành, bệnh tật không có thuốc chữa trị.

Đảng và Nhà nước đã quan tâm tuyên truyền, vận động giúp đỡ, hỗ trợ bà con hạ sơn định cư. Tại nơi ở mới, đồng bào đã tích cực lao động, sản xuất, khai thác đất ruộng cấy lúa nước, trồng rừng, bảo vệ rừng đầu nguồn đồng thời thay đổi tập quán sinh hoạt, tránh được các loại bệnh dịch như: sốt rét, tiêu chảy, đậu mùa, sốt phát ban... Trong những năm gần đây, bà con được thụ hưởng các chương trình xóa đói giảm nghèo như: Chương trình 135, 134, 167... và còn được hỗ trợ giống cây trồng, vật nuôi, phân bón.

Ở thôn 7 có 148 hộ, trong đó 94 hộ là người Xa Phó với 376 nhân khẩu. Ngoài sản xuất lúa ngô, sắn, mía, bà con tích cực trồng rừng kinh tế, bảo vệ rừng đầu nguồn. Nhờ trồng rừng kinh tế: bồ đề, trẩu, quế, tre măng Bát Độ... nên nhiều hộ dân đã có nguồn thu nhập ổn định hàng chục triệu đồng/năm.

Ông Đào Văn Phóng - Trưởng thôn 7 cho biết: "Cuộc sống của đồng bào Xa Phó nay đã có nhiều tiến bộ và đổi mới so với trước kia. Hiện đã có 30% số nhà ở của bà con được xây dựng bán kiên cố và không còn đói giáp hạt như trước nữa". Cuộc sống ổn định, con em của đồng bào đã được đi học đúng độ tuổi và hiện có 5 người công tác trong ngành giáo dục, 2 người công tác ở ngành công an, 1 người làm ở ngành y tế, 4 người đang công tác tại xã. Ngoài ra còn có nhiều cháu hiện theo học tại các trường đại học, cao đẳng, trung cấp chuyên nghiệp ở Trung ương và ở tỉnh.

Hòa nhập cuộc sống của cộng đồng các dân tộc trong xu thế phát triển không ngừng, đồng bào Xa Phó đã tích cực đẩy lùi những hủ tục lạc hậu trong ma chay, cưới hỏi, thờ phụng tổ tiên, đặc biệt đổi mới trong tổ chức ăn hỏi, cưới xin và giữ gìn các nhạc cụ truyền thống của dân tộc.

Bà Đặng Thị Thanh ở thôn 7 cho biết: "Trước đây, một đám cưới, bên nhà gái thường thách cưới từ 80kg đến 100kg thịt lợn, 5 đồng bạc trắng, 80 lít rượu... nhưng hiện nay đã có những thay đổi. Nếu gia đình nhà trai khó khăn thì một đám cưới chỉ cần một đôi gà, một lít rượu là có thể làm được thủ tục hỏi cưới cho đôi trẻ thành vợ chồng, sống hạnh phúc bên nhau mãi mãi".

Những ngày giáp tết, sau một năm lao động, sản xuất với những thành quả đáng mừng, nhà nhà, người người đều phấn khởi. Cỏ cây hoa lá đâm chồi nảy lộc cùng tiếng sáo cúc kẹ đâu đây đón mùa xuân về với nơi này.

Sùng Đức Hồng