Mùa hè năm 1944, thực dân Pháp xây dựng Căng - Đồn Nghĩa Lộ để giam cầm các chiến sĩ cách mạng. Tháng 3 năm 1945, địch chuyển gần 100 chiến sĩ cách mạng từ Căng Bá Vân (Thái Nguyên) đến giam cầm ở đây. Nhìn toàn bộ khu vực Căng như một cái tủ dựng đứng, có ba dãy nhà dài, hai dãy là nơi giam chính trị phạm nam, phía trong giam chính trị phạm nữ. Phía ngoài là nơi thường trực và bên cạnh là trạm gác của lính khố xanh. Bao bọc phía bên ngoài là ba hàng rào dây thép gai, phía ngoài hàng rào là hầm sâu có cắm chông, bốn góc cũng có chòi gác cao sừng sững ngày đêm canh gác.

Nhưng trong lao tù đày ải không ngăn nổi ý chí kiên cường của các chiến sĩ cách mạng. Các đồng chí: Trần Huy Liệu, Phạm Quang Thẩm, Nguyễn Sỹ Nghiêm, Vương Thừa Vũ, Trần Đức Sắc đã thành lập Chi bộ Cộng sản và Ủy ban lãnh đạo tối cao gọi là Ủy ban nhà tù; cho ra đời Báo Đường Nghĩa để tuyên truyền đường lối chính sách, đấu tranh cách mạng giành độc lập của Mặt trận Việt Minh. Ngày 17 tháng 3 năm 1945, các chiến sĩ cách mạng đã tổ chức nổi dậy, phá căng vượt ngục, bị địch đàn áp dã man; 9 đồng chí đã anh dũng hi sinh, số còn lại được nhân dân giúp đỡ, nhanh chóng trở lại các địa phương tham gia Tổng khởi nghĩa tháng Tám thành công.

Tháng 10 năm 1947, thực dân Pháp tái lập Đồn Nghĩa Lộ (Đồn Pú Trạng) làm Chỉ huy sở của phân khu Nghĩa Lộ và xây dựng sân bay, lô cốt, trại lính để án ngữ cửa ngõ Tây Bắc - đây là phân khu quân sự mạnh nhất chúng tạo dựng ở Tây Bắc. Nhưng chính nơi đây, một lần nữa ghi đậm chiến thắng oanh liệt và quan trọng của quân và dân ta. Ngày 17 - 18 tháng 10 năm 1952, được nhân dân và lực lượng vũ trang Yên Bái giúp sức, Trung đoàn 102 và Trung đoàn 88 (F308) tấn công tiêu diệt các cứ điểm ở Nghĩa Lộ, bắt sống toàn bộ Ban Tham mưu phân khu, giải phóng Nghĩa Lộ, phá tan cánh cửa thép của địch, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ.

Kỉ niệm 40 năm ngày giải phóng Nghĩa Lộ, năm 1992, Đảng bộ và nhân dân các dân tộc huyện Văn Chấn - Nghĩa Lộ xây dựng tượng đài chiến thắng, nhà bia ghi công các liệt sĩ đã hi sinh cho mảnh đất này và Tổ quốc thân yêu. Tháng 9 năm 1996, Căng - Đồn Nghĩa Lộ được Nhà nước công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp quốc gia. Căng - Đồn Nghĩa Lộ bây giờ đã được tu bổ, tôn tạo và là điểm đến của đông đảo nhân dân trong và ngoài tỉnh.

Giữa nhịp sống thanh bình, tươi mới hôm nay, lớp lớp học sinh về đây để hiểu hơn những hi sinh to lớn của thế hệ cha anh; các cựu chiến binh tưởng nhớ đồng đội và ôn lại thời oanh liệt, vẻ vang; rồi cả du khách nước ngoài, trong đó có những người dân nước Pháp thế hệ sau chiến tranh, đứng trước Căng - Đồn, nghe kể về sự hi sinh của 9 anh hùng liệt sĩ, họ đã khóc, cùng một điều ước: "Chưa từng có chiến tranh"…

Bên khu mộ của 9 anh hùng liệt sĩ, thắm đậm dòng chữ: "Tổ quốc và nhân dân ta mãi mãi tôn vinh, ghi nhớ công lao to lớn của các anh hùng liệt sĩ đã hi sinh vì độc lập, tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân". Dưới kia, phố phường Nghĩa Lộ, những cánh hoa ban trắng ngần đến thế!

An Thi