Trước mặt Sùng A Vàng là phân hiệu Thào Xua Chải thuộc Trường Tiểu học Vừ A Dính. Ngồi xuống viên đá trước cổng trường anh định mở bao thuốc lá ra hút nhưng chợt nhớ đến một điều nên lại thôi. Đó là buổi sáng khi đến nương nhà ông Sùng A Sào ở Phình Ngài vận động cháu ông đi học, anh vô tình nghe thấy chiếc đài trên tay A Sào đang nói về tình trạng thanh thiếu niên hiện nay hút quá nhiều thuốc lá, sự độc hại và những ảnh hưởng của nó tới môi trường xung quanh. Thậm chí nếu phụ nữ mang thai thường xuyên hít phải khói thuốc còn gây xẩy thai hoặc dị tật thai nhi. Nghĩ lại khoảng thời gian bắt đầu hút thuốc từ lúc 10 tuổi đến giờ, Vàng thấy giật mình. Vàng thấy mình gầy quá, sức khỏe yếu, vác cây chuối rừng cho lợn còn mệt. Đúng là thuốc lá độc thật nên các cụ già cứ ho sù sụ suốt ngày. Bản anh mấy người còn bị hen suyễn, bị bệnh phổi. Họ đi khám, bác sỹ bảo: “Về nhà bỏ thuốc lá đi, phổi thủng hết rồi...”.

Nghĩ đến đó, Sùng A Vàng rút một điếu thuốc và xé lấy mảnh giấy ghi dòng chữ “Hút thuốc lá có thể gây ung thư phổi” và “Hút thuốc lá có hại cho sức khỏe” trên bao thuốc rồi vo tròn số còn lại ném vào hố rác. Mọi hôm thời gian ra chơi sau bài tập thể dục giữa giờ các em học sinh mỗi người một nhóm hoạt động riêng nhưng hôm nay tất cả lại ùa ra cổng trường nơi Sùng A Vàng đang ngồi trầm ngâm: “Chào chú Sùng A Vàng nhé? Hôm nay chú lại về một mình à...?”. Đứa học sinh gái Sùng Thị Chư bao giờ cũng là người hỏi thăm trước. Bố em mất sớm, mẹ đi lấy chồng nên phải ở với chú. Chư được đi học là nhờ Sùng A Vàng đến nhà vận động. Sùng Thị Chư chưa hỏi hết câu thì Sùng A Vàng đã mở mảnh giấy trên bao thuốc lá ra cho Chư đọc. Đọc xong nó cầm một tờ chạy vào bảo thầy giáo Sáng: “Hôm nay chú Vàng lại mang về một vỏ bao thuốc lá thầy giáo ạ”.

Thầy Sáng bỗng sững người lại. Mấy năm trước anh nhớ đã có lần Sùng A Vàng bàn với thầy cô trong phân hiệu Thào Xua Chải dùng tiếng kẻng làm bằng quả bom “xịt” để “gọi học sinh” ở xa tới lớp hoặc đến lao động thay vì gõ trống bởi người Mông kiêng không gõ trống, họ quan niệm trống chỉ dùng trong tang lễ. Dịp khác anh đề nghị với nhà trường nên đưa một số trò chơi dân gian của đồng bào dân tộc Mông vào giờ ngoại khóa nhằm giúp các em biết và bảo tồn những nét đẹp giá trị văn hóa dân tộc mình. Lần này anh lại mang về một cái vỏ bao thuốc lá. Không biết lại “cao kiến” gì nhưng chắc chắn sẽ nhiều điều bổ ích và thú vị, nhất là từng dòng, từng chữ “Hút thuốc lá có thể gây ung thư phổi” cứ nhập nhòe trước mặt thầy Sáng. Đúng là bao nhiêu năm làm thầy giáo mà chưa bao giờ các thầy cô ở Thào Xua Chải nghĩ ra cách độc đáo để tuyên truyền như thế. Học sinh ngoài học chữ còn phải học cách làm người, môn học đạo đức cũng đã đề cập và giáo dục cho các em không được hút thuốc lá, hút thuốc lá sẽ ảnh hưởng tới sức khỏe bản thân, người xung quanh và môi trường sống... song cách làm của Sùng A Vàng, vừa ngắn gọn, dễ hiểu, dễ nhớ lại đánh trúng vào tâm lý của tuổi thơ.

Học sinh ở Thào Xua Chải chủ yếu là dân tộc Mông, cuộc sống còn gặp nhiều khó khăn nên ít có điều kiện tiếp xúc với sách báo và môi trường bên ngoài. Mặt khác lứa tuổi ấy còn trong trắng nên rất dễ a dua, học đòi những điều mới lạ mang tính hấp dẫn nhất là chuyện hút thuốc lá. Thầy Sáng nhìn ra phía cổng trường, học sinh nam, nữ đang đứng thành vòng tròn khép kín vây quanh Sùng A Vàng. Sương giăng mờ kín dòng chữ trên cổng nhưng tiếng người thì rõ lắm:

- Cái này chỉ dành cho con trai, nhưng con gái nghe cũng tốt - tiếng A Vàng trong veo.

- Nó là cái gì thế chú Vàng – Học sinh nhao nhao

- Điếu thuốc lá bé này có thể làm chết người đấy. Biết không?

- Làm sao chết được. Bố cháu hút suốt mà.

- Nó không chết ngay nhưng chết dần dần. Chưa già đã chết. Đọc đi, trên vỏ bao thuốc lá đấy...

Tiếng kẻng báo hết giờ. Chờ học sinh vào trong lớp học, Sùng A Vàng dán mảnh giấy mang dòng chữ “Hút thuốc lá có hại cho sức khỏe” trên vỏ bao thuốc lá lên cánh cửa lớp. Anh còn bàn với thầy cô là in dòng chữ đó ra tờ giấy to, phía dưới vẽ thêm hình cảnh báo như người ta vẫn in và ghi ở các cột điện “Điện cao thế nguy hiểm cấm trèo” rồi treo ở khắp lớp học hoặc dán vào góc chiếc cặp sách. Cần thiết mỗi lần đi xuống bản vận động học sinh thì mang theo để tuyên truyền ngay cho bà con trong bản. Anh hẹn với thầy, cô sáng mai mình lại đến.

Sáng ấy mưa tầm tã. Đã lâu lắm rồi ở Thào Xua Chải mới có một trận mưa to như thế. Chỉ khổ cho đám cưới nhà bên cạnh. Người đến dự bị mưa ướt, rét run lập cập. Trên miệng đàn ông Mông và mấy đứa trẻ phì phèo điếu thuốc lá rồi nhả khói đặc sánh. Họ bảo hút cho đỡ lạnh. Đám cưới ở đây không có đài, nhạc như ở miền xuôi. Đến được uống rượu vui là chính. Cạnh đó, trong sân trường học Sùng A Vàng đang mở lại chương trình nói về ngày thế giới phòng chống hút thuốc lá mà đài hẹn phát lại từ hôm qua. Học sinh chăm chú nghe. Hôm trước nghe chú Vàng nói, hôm nay lại nghe đài nói nên các em tin thật rồi. Đúng là hút thuốc lá có hại cho sức khỏe quá. Nhiều nơi người ta còn cấm hút thuốc lá trong công sở, trường học, khu vực công cộng, thậm chí có đám cưới theo nếp sống văn hóa nếu ai hút thuốc lá còn bị phạt tiền. Thào Xua Chải thì chưa nhưng mấy người trong đám cưới thấy học sinh vây quanh Sùng A Vàng cũng bảo nhau chạy sang để nghe đài.

Mặc dù học sinh ở Thào Xua Chải còn nhỏ, chưa ai biết hút thuốc lá nhưng rất có thể thêm một vài tuổi nữa do tính tò mò các em cũng sẽ hút. Chính vì thế mà việc giáo dục cho học sinh không nên hút thuốc lá lúc này là cần thiết. Và cách làm của Sùng A Vàng có vẻ rất hợp với đồng bào nơi đây.

Kim Giao