Vệ sinh môi trường (VSMT) là vấn đề có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe con người. Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) việc không được sử dụng nước sạch, không có nhà tiêu và không thực hiện các hành vi vệ sinh sẽ dẫn đến nhiều bệnh tật nguy hiểm, đặc biệt là trẻ em dưới 5 tuổi và phụ nữ như: tiêu chảy, tả, lỵ, thương hàn, viêm gan A, giun, sán…. Yên Bái là tỉnh miền núi, người dân còn nhiều tập quán sinh hoạt có hại cho sức khỏe, nhất là về vệ sinh cá nhân và VSMT. Theo báo cáo của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Yên Bái, đến năm 2010, toàn tỉnh mới có 35,5% hộ gia đình tại khu vực nông thôn có nhà tiêu hợp vệ sinh (HVS). Đây là một trong những nguy cơ ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của người dân trên địa bàn.

Nhằm góp phần cải thiện tình trạng vệ sinh tại các vùng nông thôn tỉnh Yên Bái một cách bền vững, được sự hỗ trợ của Tổ chức CODESPA (Tây Ban Nha), Trung tâm Y tế Dự phòng tỉnh triển khai mô hình cải thiện vệ sinh dựa trên cơ chế thị trường với mục tiêu “Nâng tỉ lệ hộ dân có nhà tiêu HVS và thực hiện các hành vi vệ sinh trong cộng đồng người dân có thu nhập thấp ở vùng núi của tỉnh Yên Bái thông qua việc xây dựng một mô hình bền vững theo định hướng thị trường, nhằm khuyến khích người dân thực hiện các hành vi vệ sinh và cung cấp các dịch vụ vệ sinh thông qua mạng lưới cung ứng tư nhân…”.

Dự án được triển khai ban đầu tại 5 xã của huyện Văn Yên là: Yên Thái, Ngòi A, An Thịnh, Yên Phú, Viễn Sơn từ năm 2007 - 2008, đến năm 2009 - 2010 mở rộng thêm 7 xã trong đó có 3 xã của huyện Văn Yên và 4 xã của huyện Lục Yên, với các hoạt động: thiết lập, duy trì mạng lưới dự án từ tỉnh đến cơ sở, tổ chức tuyên truyền vận động về tác hại của phân người, lợi ích của nhà tiêu HVS, giới thiệu các loại nhà tiêu HVS, cách xây dựng, sử dụng, bảo quản để người dân lựa chọn loại nhà tiêu phù hợp với khả năng kinh tế của gia đình họ, thường xuyên tổ chức thăm hộ gia đình để tư vấn, hướng dẫn người dân xây dựng, sử dụng nhà tiêu đúng cách, định kỳ tổ chức các cuộc họp giao ban, giám sát để đánh giá tiến độ các hoạt động…

Với sự nỗ lực của các bên tham gia, sau 4 năm thực hiện dự án, bước đầu tạo nên sự thay đổi đáng kể về nhận thức và hành vi của người dân về đầu tư xây dựng và sử dụng nhà tiêu HVS, xây dựng hệ thống cán bộ từ cấp tỉnh đến cấp huyện, xã, thôn có thể tự thực hiện chương trình khuyến khích vệ sinh theo định hướng thị trường.

Các địa phương đã vận động người dân đầu tư xây mới và cải tạo 5.123 nhà tiêu với 100% tiền đầu tư là của các hộ gia đình. Tại các xã pha I (2007 - 2008), tỉ lệ hộ gia đình có nhà tiêu HVS đã tăng 58,5% so với thời điểm trước khi thực hiện dự án (từ 8,7% lên 67,2%), tại các xã pha II (2009 - 2010) tăng 25,3%. Trong số hộ gia đình tự đầu tư xây nhà vệ sinh đã có 7% là hộ nghèo, 42% là hộ người dân tộc thiểu số.

Số hộ nghèo xây nhà tiêu chiếm 21% trên tổng số hộ nghèo trên địa bàn thực hiện dự án. Điểm thành công đáng chú ý ở đây là tại các xã thực hiện pha I (2007 – 2009), trong các năm sau mặc dù dự án đã giảm đáng kể các hoạt động can thiệp nhưng số hộ gia đình đầu tư làm nhà tiêu vẫn tăng đáng kể.

Điểm khác biệt cơ bản và cũng là yếu tố giúp dự án thành công và duy trì được lâu dài là thay vì hỗ trợ kinh phí, vật tư xây dựng các công trình vệ sinh cho người dân, dự án tập trung cho công tác truyền thông, vận động để nâng cao nhận thức, thay đổi thái độ và hành vi của người dân, từ đó, người dân bỏ tiền đầu tư cho chính các công trình vệ sinh của họ. Người dân được tư vấn, tự quyết định lựa chọn loại nhà tiêu phù hợp với điều kiện, thói quen và khả năng kinh tế của gia đình họ.

Mặt khác, dự án tập trung nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ cấp xã và thôn, bản để họ có thể tự làm nhà tiêu tự hoại đơn giản. Việc triển khai dự án dựa vào hệ thống cấp ủy, chính quyền, đoàn thể các cấp với nòng cốt là y tế và phụ nữ cơ sở, hoạt động của dự án được lồng ghép vào các hoạt động của địa phương như: xây dựng làng văn hóa, xây dựng chuẩn quốc gia y tế xã….

Với những thành công ban đầu, Dự án Phát triển thị trường vệ sinh đã được nhiều tổ chức trong nước và quốc tế đang hoạt động tại Việt Nam đến thăm học tập, trao đổi kinh nghiệm. Trong thời gian tới, mô hình này sẽ được triển khai, nhân rộng ra các địa phương khác trong tỉnh.

Theo nghiên cứu của UNICEF, bệnh tiêu chảy là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật và tử vong ở trẻ em dưới năm tuổi. Gần một nửa trẻ em Việt Nam bị nhiễm các bệnh giun, sán, dẫn đến tỷ lệ trẻ bị suy dinh dưỡng khá cao. Đi theo đó là một loạt các chi phí, bao gồm chi phí y tế trực tiếp của người dân đi chữa bệnh, giảm thu nhập cá nhân và những tốn kém của nhà nước chi cho các dịch vụ y tế. Lợi ích của thực hành vệ sinh sạch sẽ là rất rõ ràng và đã được công nhận rộng rãi như: rửa tay bằng xà phòng có thể giúp giảm gần một nửa các ca bệnh tiêu chảy và giảm nguy cơ mắc bệnh nhiễm khuẩn đường hô hấp. Tuy nhiên, chỉ có 12% người dân nông thôn Việt Nam có thói quen rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn và 16% rửa tay bằng xà phòng sau khi đi vệ sinh. Đầu tư vào vệ sinh môi trường và vệ sinh cá nhân cũng góp phần tăng lợi ích về kinh tế. Với mỗi một đô-la bỏ ra để cải thiện tình hình vệ sinh môi trường và vệ sinh cá nhân, chúng ta có thể tiết kiệm được hơn 9 đô-la chi phí cho y tế, giáo dục và các chi phí kinh tế xã hội khác (theo nghiên cứu của Tổ chức Y tế thế giới WHO).

 Phạm Văn Thành -Phó giám đốc Trung tâm Y tế Dự phòng