Phát hiện

Tối ngày 14/9/1960, một bộ đội phục viên ở xã Đào Thịnh bơi thuyền ra sông Hồng câu cá, đến khu vực bãi soi Đồng Gianh anh phát hiện ở bờ sông lở có một vật lạ lộ ra trông như một cái chum, anh liền rủ một người bạn cùng nhau đào gỡ chiếc “chum”, nắp “chum” bị sứt mẻ nứt làm đôi sụt xuống lòng “chum”. Hai người khua khoắng trong chum không thấy trong đó có vật gì quý, chỉ có một số “vật lầy nhầy”, một vật như cái đĩa nhỏ có lỗ ở giữa, hai cục đồng, một vật như cái chõ xôi bằng đồng, đáy có mảnh gỗ mục, họ đều ném hết xuống sông.

Ngày 15/9/1960, được tin có vật lạ, một số người dân trong xã kéo ra bờ sông đập phá nửa thân trên chiếc “chum”, người lấy cục đồng, đinh đồng, người bẻ hình người gắn trên nắp “chum”. Họ không hề biết rằng chiếc “chum” đó chính là một chiếc thạp đồng vô cùng quý giá về mặt khoa học và lịch sử, đã có cách đây hàng ngàn năm. Trước tình hình đó, ủy ban hành chính xã Đào Thịnh đã cho thu hồi tất cả các vật đó rồi bàn giao lại cho Ty Văn hóa Yên Bái, sau đó Ty Văn hóa Yên Bái đã chuyển giao cho Bảo tàng Lịch sử Việt Nam quản lý.

Nghiên cứu và xác định giá trị

Ngay sau khi thạp đồng được phát hiện, đã rộ lên nhiều ý kiến khác nhau của các nhà nghiên cứu, nhất là trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử và trong các hội nghị về khảo cổ học. Cuối cùng chiếc “chum” đó đã được chính thức xếp vào hàng ngũ “Thạp đồng Đông Sơn Việt Nam”, các nhà nghiên cứu đã  đi đến thống nhất gọi đây là thạp đồng Đào Thịnh, xếp nó vào khung niên đại của văn hóa Đông Sơn, cách ngày nay 2.000 – 2.500 năm. Điều đặc biệt đây là chiếc thạp đồng lớn và đẹp nhất trong toàn bộ những thạp đồng đã được phát hiện.

Quả thực, thạp Đào Thịnh là di vật tiêu biểu của văn hóa Đông Sơn, cho đến nay không có chiếc thạp nào vượt qua được nó về mặt kích thước. Về trang trí, trong sưu tập thạp đồng Đông Sơn hiện nay có lẽ chỉ có thạp Đào Thịnh và thạp Hợp Minh mới có thể sánh ngang với những chiếc trống Đông Sơn đẹp nhất mà thôi.

Sự đặc sắc trong trang trí trên thạp Đào Thịnh

Thạp Đào Thịnh thuộc loại thạp có nắp, thân tròn, miệng rộng hơi khum vào, nửa trên hơi phình, nửa dưới hơi thót lại, dáng vững chãi, có hai quai hình mui thuyền, miệng có gờ đậy nắp. Nắp khum hình nón, cũng có hai quai hình mui thuyền. Thạp cao toàn bộ 97,7cm, miệng rộng 64,0cm, miệng nắp rộng 68,0cm, chân rộng 58,0cm, nặng 76,0kg. Hoa văn rất đẹp được trang trí phủ kín trên cả nắp và thân thạp.

Trên nắp thạp: chính giữa chỏm nắp là dấu vết của một động vật 4 chân (đã mất, chỉ còn dấu vết gắn 4 chân). Gần mép nắp có 4 khối tượng đôi nam nữ đang trong tư thế giao hợp, đầu quay vào trong. Hoa văn nắp thạp gồm: chính giữa là ngôi sao 12 cánh, giữa các cánh là văn chữ V lồng có một cạnh chung. Tỏa ra xung quanh có 11 vòng hoa văn là đường vạch đứng song song 3 vòng, cụm đường chéo nhau dạng bện thừng hình thoi một vòng, tám chim mỏ dài, đuôi dài bay ngược chiều kim đồng hồ một vòng. Đường tròn chấm giữa có gạch nối tiếp 6 vòng.

Trên thân thạp: có 25 vòng hoa văn, chia làm 3 nhóm: gần miệng, gần chân và giữa thân. Nhóm gần miệng có 10 vòng gồm đường vạch đứng song song hai vòng, hình tam giác có chấm bên cạnh 3 vòng, đường tròn chấm giữa bốn vòng, cụm đường chéo bện thừng tạo hình thoi một vòng. Nhóm giữa thân có bốn vòng: đường tròn chấm giữa hai vòng, chấm dải hình bông lúa một vòng và một vòng hình sáu thuyền.

Nhóm gần chân 11 vòng: đường vạch song song hai vòng, hình tam giác bốn vòng, đường tròn chấm giữa bốn vòng, cụm đường chéo nhau dạng bện thừng tạo hình thoi một vòng. Hai nhóm miệng và chân là văn hình học, làm nền cho vòng giữa thân, chủ đạo là sáu chiếc thuyền.

Xét về tổng thể trang trí, chúng ta thấy nét đặc sắc nhất của thạp là cụm bốn tượng đôi nam nữ giao hợp trên nắp và sáu thuyền trên thân. Bốn cụm tượng đôi nam nữ trên nắp thạp đang trong tư thế giao hợp: người nữ nằm dưới, cởi trần, ngực nhọn, hai tay vòng ôm lấy người đàn ông, chân duỗi thẳng, váy quấn ngang hông. Người nam nằm trên tóc xõa xòe rộng hai bên vai, hai tay vòng ôm người nữ, ngang hông quấn một vòng khố, trên đó cài một dao găm, bộ phận sinh dục được phóng đại quá khổ.

Sáu thuyền: khác kiểu nhau, trên đó mỗi thuyền có từ 6 – 7 người đứng ngồi hóa trang lông chim làm các việc khác nhau như đánh trống, cầm nhạc khí, cầm rìu, giáo, cờ… Người cuối cùng cầm mái chèo. Trên không có đàn chim bay. Gắn giữa hai thuyền là một đôi thú hình cá sấu 4 chân gắn vào nhau. Gần thuyền có các con vật giống gà, thú 4 chân. Những mô tuýp này rất giống với trang trí trên những trống đồng Đông Sơn.

Thạp đồng Đào Thịnh hiện được trưng bày tại Bảo tàng lịch sử quốc gia.

Ý nghĩa và giá trị

Thạp Đào Thịnh có quy mô lớn nhất trong loại hình thạp đồng Đông Sơn, có trang trí dày đặc với những hoa văn cầu kỳ tinh xảo, là di vật tiêu biểu của văn hoá Đông Sơn ở Việt Nam. Nếu như trống đồng có diện phân bố rộng rãi từ Việt Nam ra đến nhiều nước trong khu vực Đông Nam á và Trung Quốc thì thạp đồng phân bố hẹp hơn nhiều, chỉ có ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ Việt Nam, một vài chiếc ở Nam Trung Quốc. Điều đó khẳng định rõ ràng rằng thạp đồng là sản phẩm đặc trưng của người Việt cổ.

Trong số 250 thạp được biết đến hiện nay, thạp Đào Thịnh chiếm một vị trí đặc biệt với kích cỡ lớn nhất và cụm tượng giao hoan nam nữ độc nhất trên thân thạp. Thạp đồng Đào Thịnh và một số thạp đặc sắc khác như: Hợp Minh, Tân Hợp (Yên Bái), Đồi Nội Trú (Lào Cai), Vạn Thắng, Làng Cả (Phú Thọ), thạp Đông Sơn sánh ngang giá trị với trống đồng Đông Sơn.

Lưu vực sông Hồng từ Lào Cai – Yên Bái đến Phú Thọ là vùng có mật độ thạp đồng dày đặc với những thạp có giá trị nhất trong sưu tập thạp đồng Đông Sơn, trong đó Yên Bái là trung tâm và thạp Đào Thịnh đứng ở vị trí hàng đầu. Chính vì vậy Yên Bái có thể được coi là quê hương của thạp đồng Việt Nam.

Từ thạp đồng Đào Thịnh cho chúng ta biết nhiều điều về trình độ luyện kim, nghệ thuật tạo hình, môi trường cảnh quan, thiên nhiên và xã hội của người Việt cổ. Đến giai đoạn sơ kỳ Đồ sắt, cách ngày nay 2.000 – 2.500 năm, người Việt cổ đã nắm vững thuật luyện kim, họ đã biết pha tỷ lệ hợp kim phù hợp để đúc thành công những chiếc thạp lớn như thạp Đào Thịnh. 

Đồng thời họ cũng đã nắm vững được nghệ thuật tạo hình với những họa tiết hoa văn tinh tế, bố cục chặt chẽ, có chủ định rõ ràng, sử dụng thành thạo hoa văn hình học làm nền cho văn tả thực, và đặc biệt đã khắc họa cảnh sinh hoạt của con người hết sức sống động, gắn chặt con người với thiên nhiên và động vật tự nhiên, những hoa văn thuyền, người, gia cầm, chim muông và thú cho biết đặc trưng môi trường sống của người Việt cổ gắn chặt với sông nước - một yếu tố cơ bản của cư dân nông nghiệp lúa nước.

Về chức năng của thạp đồng Đào Thịnh nói riêng và thạp đồng nói chung đã có nhiều học giả bàn luận, nhiều giả thuyết đã được đưa ra. Căn cứ vào tình trạng khi phát hiện, thạp thường được chôn dưới đất, trong thường có hài cốt người cùng các đồ vật chôn theo, nhiều người cho rằng chức năng của thạp là làm quan tài chôn người.

Đó là nhận thức sai lầm. Với chất liệu qúy giá là đồng, trình độ luyện kim thành thục, đặc biệt là những trang trí cầu kỳ tinh xảo, người ta đúc thạp đồng không phải để làm quan tài, mà rõ ràng là một loại đồ vật cao qúy, chỉ người giàu có hay chức sắc cao mới có điều kiện đúc được những thạp đồng giá trị như thạp Đào Thịnh và chắc chắn họ dùng để làm vật trang trí trong nhà, coi đó là những đồ gia bảo, tự hào với thiên hạ khi mình đúc được một thạp đồng to lớn và đẹp. Điều đó cũng phản ánh uy thế của chủ nhân, được người đời kính trọng.

 Rồi đến một lúc nào đó, khi họ qua đời, gia quyến đã dùng ngay vật qúy nhất đó để chôn theo hoặc làm đồ tùy táng, và nếu là đồ lớn thì dùng luôn làm quan tài. Một sự kính trọng to lớn của người sống đối với người chết. Việc chôn theo chủ nhân những vật có giá trị lớn như thạp đồng cho biết người Việt cổ đã coi cái chết quan trọng và thiêng liêng biết chừng nào.

Từ tất cả những giá trị trên, thạp đồng Đào Thịnh thật xứng đáng là bảo vật của quốc gia.

Tiến sĩ Nguyễn Văn Quang (Hội Khoa học lịch sử Yên Bái)