Theo ông Phùng Xuân Chấn - Phó bí thư Đảng ủy xã Châu Quế Thượng, xưa kia, người Xa Phó trong xã chủ yếu sống ở thượng nguồn các con suối như: Làng Phát, xã Châu Quế Hạ và Ngòi Nhầy, Ngòi Lăn, Ngòi Lèn, xã Châu Quế Thượng. Vào khoảng những năm 60 thế kỷ trước, theo tiếng gọi của Đảng, bà con Xa Phó đã cùng nhau hạ sơn, định cư tập trung ở các thôn 5, 6, 7, trong đó chủ yếu ở thôn 6 và 7.

Sau khi hạ sơn, định cư ổn định, đồng bào dân tộc Xa Phó học tập dân tộc Tày, dân tộc Kinh khai hoang ruộng cấy lúa nước, chăn nuôi gia súc, gia cầm, trồng hoa màu, cây lâm nghiệp quế, mỡ, bồ đề... phục vụ sinh hoạt, bỏ dần cuộc sống phát nương làm rẫy, săn bắn. Hơn nửa thế kỷ trôi qua, cùng với sự phát triển của các dân tộc khác, dân tộc Xa Phó ở Châu Quế Thượng cũng phát triển thành gần 200 hộ với trên 800 nhân khẩu, chiếm 22,2% dân số trong xã.

Hiện nay, bình quân mỗi hộ đều có từ 2 đến 3 sào ruộng trở lên, tính riêng đồng bào Xa Phó trồng được trên 150ha cây lâm nghiệp, trong đó hơn 100ha quế và hàng năm bình quân còn trồng được trên 200ha sắn công nghiệp.

Mô hình chăn nuôi trâu, bò của anh Đặng Văn Thương dân tộc Xa Phó ở thôn 7, xã Châu Quế Thượng.

Đến thôn 7, anh Đào Văn Phóng - Trưởng thôn cho biết: “Hiện thôn 7 có 147 hộ thì trên 100 hộ là đồng bào Xa Phó. Nhìn chung, những năm gần đây, đời sống kinh tế của bà con đã có nhiều đổi thay. Thôn có trên 15ha ruộng nước hàng năm đều cấy 2 vụ bằng các loại giống lúa lai và một số loại giống thuần năng suất, chất lượng cao; kết hợp chăn nuôi được trên 150 con trâu, bò và nhiều gia súc, gia cầm khác. Cuối năm 2012, hộ nghèo trong thôn đã giảm xuống chỉ còn 71 hộ, hộ khá giả cũng tăng lên trên 10%.

Một trong số các hộ có kinh tế khá điển hình như hộ anh Lương Minh Cát thu mua nông sản, kinh doanh dịch vụ tổng hợp, làm được nhà đẹp nhất nhì trong xã, mua sắm được xe ô tô chở hàng; anh Đặng Phương Nam chăn nuôi gia súc, gia cầm, sản xuất nông - lâm nghiệp tổng hợp, có gần 20 con trâu, bò, xây được nhà hai tầng khang trang...”.

Kinh tế phát triển, đời sống tinh thần cũng được quan tâm. Các phong tục tập quán, văn hóa văn nghệ đặc sắc được lưu giữ, phát triển, trong đó có sáo Cúc Kẹ - một loại sáo độc đáo thổi bằng mũi "có một không hai" chỉ có ở dân tộc Xa Phó. Công tác giáo dục cũng được đồng bào quan tâm, khắc phục khó khăn cho con trẻ đến trường học chữ ngày càng đông hơn. Năm học 2012 - 2013, tỷ lệ trẻ đi học mẫu giáo, tiểu học và trung học cơ sở đạt trên 97%; tỷ lệ đi học trung học phổ thông và chuyên nghiệp đạt trên 40%.

Con em người Xa Phó đã có nhiều cố gắng trong học tập, rèn luyện và tham gia công tác trong các lĩnh vực công an, quân đội, giáo dục, y tế và một số người giữ các chức vụ chủ chốt ở địa phương như: đồng chí Đặng Văn Lả - Bí thư Đảng ủy xã, đồng chí Phùng Xuân Chấn - Phó bí thư Đảng ủy xã và một số đồng chí khác. Mặt bằng dân trí không đồng đều, một phần hạn chế trong áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, chăn nuôi, thiếu vốn đầu tư... nên thời gian tới, Châu Quế Thượng cần được sự quan tâm, tạo điều kiện đầu tư hơn nữa về cơ sở hạ tầng, hỗ trợ sản xuất, bảo tồn giá trị văn hóa, nhất là sự cố gắng của đội ngũ cán bộ cơ sở để đồng bào có thêm điều kiện phát triển kinh tế, sớm thoát khỏi đói nghèo, gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống của đồng bào Xa Phó.

 A Mua