Đông hồ - vùng đất xưa kia thuộc lòng hồ Thác Bà bây giờ và cả một dải đông hồ ngày nay thuộc vùng đệm giữa miền núi với đồng bằng châu thổ sông Hồng. Vùng đất này nằm trên trục giao lưu giữa miền xuôi với miền ngược, thuận lợi cả về đường bộ, đường thủy nên có sự tác động, giao thoa văn hóa cách đây cả chục thế kỷ.

Điều đó có thể nhận thấy ở nhiều hiện vật khảo cổ mang đặc trưng văn hóa từ thời Lý hay những đồng tiền thời Tống ở Trung Hoa tại một số di chỉ khảo cổ học đã được khai quật trên lưu vực sông Chảy. Các dấu tích kiến trúc thời Trần, hậu Lê cũng đậm đặc ở dải đất này.

Những cái tên chợ Ngọc, chợ Ngà tuy chưa được xác định rõ có từ khi nào nhưng đó chính là minh chứng cho quá trình giao lưu kinh tế, thương mại tự thuở xưa… 

Tuy nhiên, do có sự cư trú lâu đời theo từng làng, bản của một số tộc người như: Tày, Nùng, Dao, Cao Lan nên ngoài những yếu tố ảnh hưởng giao thoa văn hóa mang tính vùng miền, văn hóa ngoại lai thì các tộc người ở đây vẫn giữ được những sắc thái văn hóa riêng. Ngay cả đến bây giờ, cho dù sự giao thoa văn hóa, nói một cách khác là sự hội nhập văn hóa diễn ra rất mạnh mẽ song các tộc người nơi này vẫn gìn giữ được bản sắc văn hóa dân tộc mình từ trang phục đến ngôn ngữ, kiến trúc, hình thái canh tác và các loại hình văn hóa phi vật thể.

Điều đó thật đáng quý vì nó không chỉ lưu giữ các giá trị văn hóa vật chất, tinh thần của mỗi tộc người đã được kết tinh trong cuộc sống lao động, sinh hoạt từ bao đời mà còn là sức sống nội sinh để vươn tới tương lai.

Bởi thế, nhiều du khách trong và ngoài nước, các nhà nghiên cứu khoa học nhân văn tới vùng này đã vô cùng thích thú khi bắt gặp trong các làng, bản của người Cao Lan xã Vĩnh Kiên, xã Vũ Linh (Yên Bình) vẫn còn những điệu hát ví giao duyên; vẫn được nghe kể sử thi “Sình ca Cao Lan”; được xem người Cao Lan mở lễ hội cầu mùa; được xem nghi lễ cưới hỏi, tang ma, cúng tế thần linh, nhất là loại hình dân ca, dân vũ phong phú và hấp dẫn.

Với cộng đồng người Dao quần trắng ở vùng này được đánh giá là tộc người bảo tồn sắc thái văn hóa bền vững hơn cả. Vào các làng, bản người Dao như Tầm Vông, Ngòi Tu ở xã Vũ Linh hay ở xã Phúc An, xã Yên Thành, du khách có thể thấy giống như một bảo tàng dân tộc học của người Dao quần trắng. Vì vậy, có người nước ngoài đã chọn thôn Ngòi Tu để xây dựng điểm du lịch cộng đồng nằm trên một tuyến du lịch liên tỉnh bằng mô tô vô cùng hấp dẫn từ Hà Nội - Hòa Bình - Phú Thọ - Yên Bái - Tuyên Quang - Bắc Cạn.

Đua thuyền hứa hẹn sẽ là điểm nhất tại Lễ hội "Âm vang hồ Thác Bà". (Ảnh: Thanh Miền)

Những năm gần đây, du khách đến với điểm du lịch Ngòi Tu ngày càng đông. Khung cảnh thiên nhiên tươi đẹp của hồ Thác mênh mông đảo xanh nước biếc cùng vẻ đẹp nguyên sơ, đậm nét truyền thống, thân thiện của tộc người Dao nơi đây đã làm say lòng bao du khách muôn phương.

Nếu du khách muốn được xem các sinh hoạt văn hóa của người Dao thì họ sẵn sàng diễn lại nghi lễ cấp sắc, lễ làm chay cho người đã khuất, lễ cúng vía lúa… Du khách còn được nghe hát Páo dung, hò Muột, xem biểu diễn múa bắt rùa, múa trống tang sành, xem tiểu đồng viết chữ nôm Dao…

Từ xã Xuân Lai ngược lên hết địa phận huyện Yên Bình gồm các xã: Mỹ Gia, Cẩm Nhân, Phúc Ninh, Ngọc Chấn, Tích Cốc, Xuân Long là địa bàn cư trú chủ yếu của người Tày, người Nùng. ở đây, chất văn hóa truyền thống cũng rất đậm nét.

Trong sinh hoạt của các làng, bản người Tày, Nùng hiện vẫn giữ được tục cúng đình làng tháng Giêng, lễ hội Lồng tồng, nghi lễ làm Pụt, tục cúng vía cho người già và trẻ nhỏ, hát Quan làng trong đám cưới, hát Khảm hải cho lễ làm chay. Nghi lễ làm Then và các thể loại dân ca như: khắp, coọi, phưn, phong sư, đồng dao, trò chơi dân gian… vẫn được người dân giữ gìn và lưu truyền.

Vốn văn hóa dân gian phong phú và độc đáo của các tộc người ở phía Đông hồ Thác Bà không chỉ có giá trị khoa học nhân văn mà còn là tiềm năng kinh tế nếu hoạt động du lịch được đầu tư phát triển trong tương lai. Nhận rõ điều đó, ngành văn hóa - thể thao và du lịch cũng như huyện Yên Bình đã tích cực đưa ra nhiều giải pháp nhằm bảo tồn các giá trị văn hóa của vùng. Trong đó, việc chú trọng xây dựng các làng văn hóa không chỉ với mục đích phát triển kinh tế - xã hội hiện tại mà mang một trọng trách lớn hơn là bảo tồn văn hóa truyền thống.

Đi đôi với sự quan tâm của Nhà nước, bản thân những chủ nhân văn hóa mỗi tộc người ở đây cũng luôn nêu cao ý thức bảo tồn và phát triển văn hóa như một báu vật chứa đựng niềm tự hào lớn lao của họ. Sự quan tâm đồng bộ ấy chắc chắn sẽ là động lực quan trọng để những giá trị của vùng văn hóa này mãi mãi tỏa sáng...

Hoàng Nhâm