Theo lời kể của các cụ bô lão thì xưa có một toán giặc Tấc Tài Ngàn - hay còn gọi là giặc răng đỏ - đến chiếm đóng tại ngôi miếu thờ Thành hoàng Đức Cao Sơn ở sườn đồi Khau Dạ Háy. Chúng bắt con gái của dân làng lên giặt giũ, nấu ăn, ban đêm thắt miệng túi cho bọn chúng ngủ. Lũ giặc làm một cái trống to, đêm xuống, chúng bắt các cô gái dắt dê lên mặt trống để giẫm tạo ra âm thanh dồn dập như xông trận làm dân làng hoang mang lo sợ. Ban ngày, chúng xuống làng giết người, cướp bóc của cải khiến dân làng căm phẫn.

Để giết giặt, dân làng đã bày mưu cho các cô gái phục vụ buộc miệng túi thật chặt khi giặc ngủ rồi làm ám hiệu cho dân làng biết để lên diệt giặc, quăng xuống suối Phai Huấn. Không lâu sau, trong làng xuất hiện dịch bệnh lạ, làm nhiều người và vật nuôi bị chết, hạn hán xảy ra liên miên. Tại gần ngôi miếu xuất hiện một tổ ong chúa rất lớn, hễ người và gia súc đi qua đều bị ong đốt chết. Thầy mo cho rằng giặc chết vào giờ linh không được cúng tế cho ăn nên chúng quậy phá. Thời gian sau, dân làng đã tổ chức lễ hội Ná Nhèm cúng tế Thành hoàng và tục hèm đánh trận.

Các diễn viên tham gia hội đều bôi mặt nhọ nên gọi là Ná Nhèm (nghĩa là mặt nhọ) nhằm đánh lạc hướng những linh hồn giặc, sẽ không còn con ma nào biết ai diễn lại hình dạng và thất bại của chúng trước dân làng mà bắt về gây tai họa dịch bệnh nữa. Các trò chơi và diễn trò sĩ - nông – công – thương ở lễ hội Ná Nhèm rất độc đáo. Để có đuợc những tiết mục đặc sắc, ban tổ chức sử dụng tới 150 vai diễn, điều đặc biệt ở đây là có vai diễn phụ nữ, nhưng chỉ có nam giới đuợc tham gia, do tín ngưỡng cũng như sự tôn nghiêm của nghi lễ.

Ông Bế Văn Đốc - Phó Chủ tịch xã Trấn Yên, phó BTC lễ hội - cho biết: “Đây là năm thứ 2 hội Ná Nhèm được phục dựng lại nên khó khăn lớn nhất hiện nay là việc sưu tầm, nghiên cứu nguồn gốc lịch sử của tục hèm, cũng như việc phục dựng, chuẩn bị kinh phí cho ngày lễ, nhưng vẫn phát huy những nét truyền thống, đậm đà bản sắc dân tộc, đáp ứng được nhu cầu văn hóa lễ hội của cộng đồng...”.