Những ngày tháng Tám năm ấy, khí thế cách mạng trào dâng khắp mọi miền Tổ quốc, Trung ương Đảng đang bàn bạc tìm cách đối phó với kẻ thù. Tấm bản đồ Việt Nam như dư ra một điểm mà ai nhìn vào cũng phải khẳng định đây là nơi có địa thế cực kỳ quan trọng, điểm mấu chốt để có thể phát triển thành cao trào cách mạng. Ngay lập tức đồng chí Tống (tức Phạm Văn Đồng) được giao trọng trách thành lập một đội quân Tây tiến hướng về xã Cổ Văn và Từ Hiếu, huyện Lục Yên , Yên Bái (hai xã sau sáp nhập lại thành xã Mường Lai ngày nay). Ngay chiều ngày 14/6/1945, đội quân đã tiến vào nhà Phó tổng Lịch Hạ Nghiêm Văn Tuân để giác ngộ. Sau khi được giác ngộ đồng chí Đội Anh cùng Phó tổng đã tìm đến nhà chánh Sấu tiếp tục vận động, cảm hoá... và đến ngày 19/6, Đội du kích Cổ Văn chính thức được thành lập gồm 27 đồng chí.

Từ việc thực hiện chiến tranh du kích đến việc tuyên truyền đồng bào, vận động, dụ hàng những tên quan sai về với nhân dân, thanh thế của Đội du kích ngày càng lớn mạnh, được nhân dân trong vùng biết đến, nhiều trai tráng ở các bản làng đã tìm đến tụ nghĩa. Từ con số 27 ban đầu đã tăng lên 200 chiến sỹ, oai danh nổi như cồn khiến quân địch khiếp vía. Đỉnh cao của phong trào chính là ngày 29/6/1945 khi Hoàng Triều Cống - Tiểu đội trưởng Đội du kích Cổ Văn trực tiếp cầm thư dụ hàng của Việt Minh và Trần Lê Nghiêm (châu Nghiêm) cảm tử lao vào vòng vây để dụ hàng quan đồn Nguyễn Văn Thi.

Đến chiều tối ngày 8/7/1945, Đội du kích Cổ Văn chính thức giải phóng hoàn toàn châu lỵ Lục Yên, tiến đến giải phóng cho các xã thoát khỏi ách nô lệ, chiếm đóng của quân Ván, quân Lộc (đội quân của Nhật chiếm đóng ở các xã của huyện Lục Yên). Đội du kích Cổ Văn đã tiếp tục tiến sang Hàm Yên (Tuyên Quang), Hà Giang, châu Bắc Hà giúp các lực lượng ở đây nổi dậy giành chính quyền. Không chỉ dừng lại ở Đội du kích Cổ Văn, những người chiến sỹ quả cảm đã bắt liên lạc và tập trung lại với Đội tự vệ Yên Bái, Đội du kích Âu Cơ để phục vụ cho hai cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ sau này...

Đồng chí Lý Khánh Lợi - Chủ tịch UBND xã Mường Lai cho biết: “Người dân nơi đây không chỉ gìn giữ và phát huy tốt truyền thống quý báu, tốt đẹp của cha ông mà còn luôn tuyên truyền đến các thế hệ trẻ tinh thần yêu nước, đoàn kết xây dựng quê hương Cổ Văn giàu đẹp, sao cho xứng đáng là những người con của mảnh đất anh hùng”. Như khẳng định, người Cổ Văn không chỉ giỏi trong chiến đấu mà trong lao động sản xuất họ cũng là những anh hùng. Quán triệt sâu sắc quan điểm phát triển kinh tế là nhiệm vụ trọng tâm, Đảng bộ xã đã tập trung lãnh đạo, chỉ đạo, chọn bước đi phù hợp và phát huy lợi thế của địa phương cùng với sự năng động, nhạy bén của các thành phần kinh tế làm cho nền kinh tế nơi đây phát triển khá toàn diện. Thu nhập bình quân đầu người của Mường Lai năm 2009 đạt 7,58 triệu đồng/ năm, tăng 117,8% so với năm 2005.

Cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng tăng dần tỉ trọng các ngành phi nông nghiệp: tiểu thủ công nghiệp, xây dựng chiếm 5,2% trong GDP; thương mại- dịch vụ tăng từ 10,5% năm 2005 lên 18,3% năm 2010, nông nghiệp từ 85,4% năm 2005 giảm xuống còn 76,5% năm 2009; có sự chuyển dịch cơ cấu nội bộ ngành nông lâm nghiệp, tạo hướng tích cực, sản xuất nông nghiệp đã gắn với tiểu thủ công nghiệp và công nghiệp chế biến.

Giao thông được đặc biệt chú ý với các tuyến đường liên thôn ngày càng mở rộng trên tinh thần đáp ứng hiệu quả nhất việc giao lưu, trao đổi hàng hoá của nhân dân, con em thuận tiện đến trường; các tuyến kênh mương nội đồng luôn được tu sửa nhằm đảm bảo nước tưới tiêu cho sản xuất... Không chỉ phát triển kinh tế địa phương, công tác chăm lo đời sống văn hoá xã hội hay những mơ ước của toàn thể nhân dân là con em phải được học hành, được chăm sóc sức khoẻ tốt nhất hoàn thiện về mọi mặt để kế tục xứng đáng thế hệ cha anh đã trở thành một mục tiêu quan trọng trong quá trình đổi mới trên quê hương anh hùng .

Như khẳng định sự đổi thay của quê hương mình, đồng chí Hoàng Văn Sang – Bí thư Đảng ủy xã Mường Lai phấn khởi: “Toàn xã có 7.095 khẩu với 1.546 hộ chiếm đến 97% là đồng bào Tày song đã có đến 95% số hộ nay đã có thể đảm bảo ổn định lương thực, trên 85% gia đình có đầy đủ các phương tiện phục vụ sinh hoạt trong gia đình như: xe máy, ti vi, đài cát- xét... Nhưng có lẽ đổi thay lớn nhất góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển chính là lề lối làm việc, công tác lãnh chỉ đạo của đội ngũ cán bộ, đảng viên, đặc biệt là nhận thức của người dân ngày một nâng lên...”.

An Nguyên