Các cụ già trong thôn kể rằng, thời Pháp thuộc, hàng năm người dân nơi đây thường phải nộp sưu thuế rất cao, khiến cuộc sống vô cùng khổ cực. Ngoài ra, bọn tay sai còn đến nhà dân vơ vét của cải, bắt đàn ông đi phu, hành hạ đàn bà, con gái đã làm cho đồng bào không những cơm không đủ ăn, áo không đủ ấm mà cuộc sống gia đình còn không được ổn định. Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, địa bàn rừng núi hiểm trở của Cu Vai đã trở thành địa điểm thuận lợi cho việc nuôi giấu cán bộ, bộ đội Việt Minh và tiếp tế cho đội du kích địa phương. Chính vì vậy mà ở xã Xà Hồ, Cu Vai là thôn mà người dân sớm được giác ngộ cách mạng.

Nhiều tấm gương điển hình như các cụ Mùa A Ly - nguyên Phó ban Tổ chức chính quyền, Chánh án Toà án nhân dân huyện Trạm Tấu, cụ Mùa A Vư - nguyên Chủ tịch UBND xã Xà Hồ, cụ Mùa A Páo - nguyên Phó chủ tịch UBND xã Xà Hồ, đều xuất thân từ đội du kích và đã dẫn dắt nhân dân thôn Cu Vai nói riêng và đồng bào Mông xã Xà Hồ nói chung đi theo cách mạng. Những năm kháng chiến chống giặc ngoại xâm, đồng bào Mông nơi đây đã đóng góp hàng trăm ngày công mở đường giao thông tạo thuận lợi cho việc vận chuyển đạn dược, vũ khí, tư trang ra chiến trường, đồng thời cung cấp hàng trăm tấn lương thực, thực phẩm phục vụ chiến sỹ trên mặt trận, nhất là trong chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ...

Sau khi đất nước được giải phóng, hòa bình lập lại, lớp con cháu người Mông ở thôn Cu Vai tiếp tục theo gương ông cha, tích cực phát triển kinh tế, xây dựng đời sống văn hoá ấm no, hạnh phúc. Được Đảng, Nhà nước quan tâm đầu tư cho trường, lớp học, công trình nước sạch, mương dẫn nước về đồng, hỗ trợ giống cây trồng, vật nuôi, tấm lợp để sửa chữa nhà ở, bà con phấn khởi tham gia lao động, sản xuất, thực hiện tốt các chủ trương, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước.

Hiện Cu Vai là thôn đi đầu trong việc khai sáng văn hóa, tích cực vận động con cháu đến trường lớp học. Trao đổi với chúng tôi, ông Mùa A Đế - Phó bí thư Đảng ủy xã Xà Hồ cho biết: “Số người của thôn Cu Vai có trình độ từ trung cấp đến đại học đang công tác trong các lĩnh vực chuyên môn như công an, quân đội, y tế, giáo dục ở trên huyện, trên tỉnh và Quân khu II là 11 người, còn riêng cán bộ ở cấp xã có 6 người, 100% trẻ em ở độ tuổi đều đến trường lớp học, hiện nhiều trẻ em gái đã biết đọc, biết viết thành thạo”.

Đến Cu Vai hôm nay mới thấy phong trào phát triển kinh tế hộ gia đình đang ngày càng mạnh mẽ và rộng khắp. Diện tích ruộng lúa nước của toàn thôn đã khai hoang được trên 15 ha, trong đó có 10 ha được gieo cấy 2 vụ/năm. Diện tích lúa nương đạt gần 10 ha và 16 ha ngô. Ngoài ra, bà con còn gieo trồng nhiều diện tích cây nông sản có giá trị kinh tế khác như khoai lang, khoai sọ, sắn, dong riềng và các loại rau màu khác... Những tấm gương sáng trong lĩnh vực phát triển kinh tế theo mô hình chăn nuôi tổng hợp trong thôn xuất hiện ngày càng nhiều, điển hình như các hộ: Mùa A Ly chăn nuôi tới trên chục con trâu bò, Mùa A Vang chăn nuôi hơn hai chục con dê giống bán công nghiệp, Mùa A Chu tích cực khai hoang ruộng bậc thang và đưa tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất, thu nhập mỗi vụ đạt tới 5 - 6 tấn lương thực... Với tinh thần đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau theo phương châm “lá lành đùm lá rách”, hộ khá giả giúp đỡ hộ nghèo, đến nay số hộ nghèo ở Cu Vai đã giảm hẳn và không còn hộ đói giáp hạt.

Để cuộc sống ổn định lâu dài và kinh tế phát triển bền vững, đồng bào Mông thôn Cu Vai đang tiếp tục thực hiện tốt chủ trương của huyện Trạm Tấu về việc di dời chỗ ở ra khỏi địa bàn cũ hiện đang nằm trong khu vực có nguy cơ sạt lở cao đến nơi tái định cư an toàn mới. Đồng thời, tiếp tục tu sửa, mở rộng tuyến đường từ trung tâm xã về bản, tạo thuận lợi cho việc đi lại, lưu thông hàng hóa giúp địa phương phát triển đi lên.   

Sùng Đức Hồng