Đền Thác Bà hay còn gọi là Đền Mẫu Thác Bà được xây dựng phía dưới bờ phải của Thác Bà bên bờ sông Chảy, thuộc xã Đạo Ngạn - Châu Thu Vật - huyện Yên Bình - tỉnh Tuyên Quang xưa (nay thuộc thị trấn Thác Bà, huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái ngày nay).

Đền Thác Bà có từ năm 1880, khi Vua Minh Mạng ký sắc phong cho đền. Đền cũng được thiết kế và xây dựng theo mô hình các đền thờ Mẫu Việt Nam. Đền chính có 3 gian tiền đường với ban công đồng và gian hậu cung liên thông, sân đền có nhà oản, trước đền có tam quan, trong hậu cung có tượng Mẫu choàng khăn đỏ và 4 tượng chầu.

Có lẽ đã từ lâu lắm rồi, người ta vẫn coi Đền Thác Bà là nơi tối linh. Trước tam quan đền có đề ba chữ “Tối linh từ”. Từ trước đến giờ có rất nhiều câu chuyện về sự linh thiêng của Mẫu Thác Bà. Ai cũng qua đây cầu thánh Mẫu ban phúc, ban lộc, cứu giúp cho tai qua nạn khỏi, những người lên thác xuống ghềnh không thể không đến cầu thánh Mẫu phù hộ cho được mọi sự may mắn, ăn lên làm ra…

Theo truyền thuyết kể rằng: Từ đời các Vua Hùng đã chọn cử các công chúa xinh đẹp, nết na nhất đến trông coi các cửa sông, cửa rừng, giúp đỡ nhân dân cách làm ăn sinh sống. Công chúa Minh Đạt được cắt đặt đến Thác Bà bên bờ sông Chảy. Bà sống trọn đời trinh bạch, khi bà mất đã hiển linh cứu giúp dân lành vượt qua khó khăn hoạn nạn, phù hộ cho mọi người, mọi nhà được bình yên, an khang, thịnh vượng… Bà đã báo mộng và phù trợ cho Tướng quân Trần Nhật Duật đánh tan giặc Nguyên Mông trên khúc sông này, làm nên chiến thắng Thu Vật oanh liệt năm 1285. Để ghi nhớ công lao hộ quốc, an dân của bà, nhân ta đã lập đền thờ bà. Các triều vua đã ban cấp nhiều sắc phong với nhiều mỹ tự như: Trinh uyển thục điệu Minh Đạt, Thần nữ trung đẳng thần.

Hằng năm, cứ vào dịp từ mùng 7 đến mùng 9 tháng Giêng âm lịch, nhân dân các dân tộc khắp vùng Yên Bình và khách hành hương đổ về đây cầu khấn thánh Mẫu ban tài, ban lộc. Phần lễ hội được tổ chức suốt 3 - 4 ngày đêm với rất nhiều hoạt động văn hóa nghệ thuật sinh động, như: tế thần, rước kiệu, đánh vật, chọi gà, bơi thuyền, đánh cờ người, ném còn, hầu bóng, hát chầu văn… Các nơi xa như ở phủ Yên Bình, Đại Đồng cũng đưa kiệu làng mình về Đền Thác Bà để rước chân nhang thánh Mẫu.

Lễ hội Thác Bà là lễ hội to nhất vùng. Đây là một trong những sinh hoạt văn hóa tâm linh có mối liên hệ mật thiết với phong tục, tập quán của nhân dân Yên Bình. Người dân bản địa thành kính nhắc đến tục rước kiệu với hiện tượng kiệu bay. Qua thiết chế đền Thác Bà và các phong tục thờ cúng, lễ hội thì đền Thác Bà không phải là đền thờ Thành hoàng làng thông thường của dân làng mà là một đền thời Mẫu. Ở đây hội tụ mọi hình thái văn hóa dân gian. Hơn nữa, Đền Thác Bà còn được nhân dân trong khắp phủ Yên Bình cũ coi là nơi linh thiêng nhất.

Ngày nay, Đền Mẫu Thác Bà được khôi phục, tôn tạo nhằm giữ gìn di sản văn hóa lịch sử của địa phương, tạo không gian văn hóa tâm linh giữa khung cảnh thiên nhiên sơn thủy hữu tình. Giữa thiên nhiên kỳ thú, trước phong cảnh huyền diệu kỳ bí của ngôi đền, tranh tượng uy nghiêm lộng lẫy, khăn áo rực rỡ hoặc trong những ngày lễ hội, thành kính hòa mình vào dòng người viễn cảnh đền, hòa mình cùng thiên nhiên hồ thác hoang sơ, cảm nhận ý nghĩa nhân văn sâu sắc của quá khứ hào hùng, để mỗi chúng ta càng tự hào và thêm trọng trách giữ gìn và nối tiếp truyền thống, và nếp sống đạo đức nhân nghĩa hiếu thảo của quê hương, dân tộc Việt Nam.

Trần Minh