Truyền tích trong sách chữ Thái cổ “Quam tô Mương” (kể chuyện Mường), người Thái đen do Tạo Xuông và Tạo Ngần dẫn đầu đã tới vùng đất này khai phá tạo nên Mường Lò. Đất này là nơi luyện con người trụ vững cùng đồng ruộng, con người rèn tạo nên công cụ cày bừa, dao cuốc sắc bén khai sơn phá thạch, nên gọi là Mường Lò. Tạo Ngần tiếp tục đi khai phá vùng đất mới tận Thái Lan. Tạo Xuông ở lại, sinh bảy người con trai, gắn bó truyền đời với vùng đất Tây Bắc.

Dưới cánh đồng lúa vàng trĩu bông. Trên sườn núi hoa ban nở trắng. Tạo Xuông và Tạo Ngần mở hội để dân làng mổ trâu, giã cốm, làm cơm gạo mới, mừng khai khẩn vùng đất rộng lớn đủ cho con cháu nối dòng nối dõi sinh sống gieo trồng muôn đời. Lễ mổ trâu tưng bừng theo nghi lễ thờ cúng vật tổ. Đầu trâu và những miếng thịt ngon nhất được dâng làm lễ cúng thần đất, thần nước, thần núi, thần nước. Thịt trâu được chế biến thành các món ăn hấp dẫn: món Lap – thịt thăn băm nhỏ, nộm chanh; món Bà - thịt băm nhỏ trộn vừng thính; món Pỉnh fặc fằm – thịt ướp hạt sẻn, tỏi, gói lá nhội, nướng vừa chín tới... Những món ăn này ngày nay vẫn là đặc sản của Mường Lò.

Hồn những con trâu được giết mổ hóa vào đá, như biểu tượng của Tạo Xuông, Tạo Ngần và con cháu. Đó còn là biểu hiện sự sung túc, trâu lớn trâu bé tiếp tục sinh sôi đàn đàn lũ lũ. Trong lễ hội bên rừng hồn trâu, người Thái thổi khèn, cuồng nhiệt theo các điệu xòe và hát đối đáp bằng các điệu khắp tình tứ, ca ngợi tình yêu, ca tụng công lao khai khẩn ruộng đồng. Hàng năm dân bản làm lễ thắp hương cho hồn trâu phù trợ cho mùa màng tốt tươi, con người mạnh khỏe. Câu niệm rằng: nương si sấc panh cuộn han, nà pầng cận quai thấc; giá khảu cân cuộn trọng (lúc có giặc cần dựa vào người anh dũng; lúc làm ăn cần người sức khỏe) để gìn giữ, chăm bón đất Mường Lò mãi mãi. Hàng ngày, ai có việc, thành tâm thắp hương cầu khấn hồn trâu phù giúp, không cần lễ vật gì.

Rừng hồn trâu tiếp liền với đường lên Nậm Tốc Tát, là con đường lên với Mường Trời. Theo truyền thuyết của người Thái đen, nơi này là ranh giới giữa Mường Người và Mường Trời. Người Thái đen, dù sống ở đâu, khi chết cũng cầu khấn để hồn trở về Nậm Tốc Tát siêu thoát nơi Mường Trời. Cảnh sắc nơi này thật kỳ thú. Đường hun hút uốn lượn theo dòng suối, với ba chặng nghỉ (ba tầng trời), có thác nước, có giếng Trời, giếng Tiên, khi mây ùn ùn giăng kín đầy huyền ảo, khi hiển lộ màu trời xanh thẳm.

Rừng hồn trâu và Nậm Tốc Tát tạo thành một tuyến liên kết rất hấp dẫn với những ai muốn tìm về nơi cội nguồn, cùng khám phá, cùng lý giải những điều kỳ ẩn nơi thiên nhiên gắn với cuộc sống bao đời của người Thái đen Mường Lò. Rừng hồn trâu rất cần được bảo tồn làm di tích thắng cảnh gắn với lịch sử phát triển của địa phương.

Nguyễn Vạn Lâu