Tiêu chí về vẻ đẹp của người con gái Thái cũng giống như các thiếu nữ Kinh là phải “thắt đáy lưng ong” thì mới có thể được thân hình: “Eo kíu manh po” ( lưng thắt đáy nhưng con tò vò), giống như câu ca của miền xuôi: “Vừa khéo chiều chồng, vừa khéo nuôi con”. Bởi vậy từ khi còn nhỏ, các bé gái đã được các bà, các mẹ dậy cách thắt “Xài yêu” (thắt lưng bằng vải).

 Không những thế các bà, các mẹ còn dạy các cô gái phải khéo làm nương, giỏi quay xa, dệt vải, đảm việc nhà để lớn lên trở thành những người con hiền, dâu thảo, như truyền thống tự bao đời: “Khuôn ẹt tẹt dú lai non lai/ Khuôn liệng ngúa bấu tai, liệng quái bấu sẩu/ Khuôn cót nảu phua mình non song…” -  (dân ca Thái) có nghĩa là: “Vía đi vía không chờ/ Vía nuôi bò không chết, nuôi trâu không gầy còm/ Vía ôm chồng nằm kề/ Lứa đôi dây tình bện chặt...”.

Và người con gái Thái kế thừa được những tinh hoa từ bao đời truyền lại: “Khâu vó thành hình chim công/ Vá chài thành uốn lượn hình rồng/ Đưa nhát kéo thành sao tua rua mọc”, “Ngồi xổm thêu thành hình chim phượng hoàng/ Ngồi nghiêng quay sợi thành chùm hoa so se”- (dân ca Thái).

Người con gái Thái có một vị trí vô cùng quan trọng trong mỗi gia đình, mà nền kinh tế chủ yếu là tự cung tự cấp. Đấy là những người đảm đang việc ruộng nương, trồng bông dệt vải, rất giỏi trong những điệu xòe, câu khắp. “Nhinh hụ dệt phải, trai hụ san he” (gái biết dệt vải, trai biết đan chài, dân ca Thái) là tiêu chí của trai gái Thái.

Dệt vải ở đây bao hàm nghĩa rộng, từ khâu trồng bông đến kéo sợi, dệt vải, thêu thùa, đồng thời bao hàm cả nghĩa đảm đang việc nội trợ gia đình: “Đồ xôi, nắm xôi thêm dẻo/ Nướng quả ớt thơm mùi đĩa chéo/ Đụng vào khung cửi vải thành hoa/ Tung nắm tấm thành ra đàn gà/ Khua cái chày hóa ra gạo trắng/ Đụng vào cỏ thì cỏ chết nắng/ Vuốt lên lúa bụi lúa ra bông/ Sáng vòng bạc khéo cả ôm chồng” (Người con gái Châu Yên, Cầm Giang sưu tầm).

Cái lối nói ẩn dụ mới tài hoa và tinh tế làm sao, người con gái Thái như bước ra từ những thiên truyện cổ, đem lại hơi thở của hồn sống cho vạn vật, đầy chất lãng mạn nhưng vô cùng hiện thực. Vẻ đẹp nội tâm được khắc họa tinh tế, thông qua đó vẻ đẹp ngoại hình được gián tiếp miêu tả thật duyên dáng, đầy nữ tính. 

Trang phục của con gái Thái vừa đơn giản, vừa cầu kỳ, vừa kín đáo, vừa phô trương đường nét, vừa rực rỡ trang nhã và không kém phần trang trọng. Chiếc váy đen lấp lánh vòng xà tích bạc, thắt lưng xanh, áo cỏm dịu dàng đôi hàng cúc bạc như cánh bướm và khăn piêu vời vợi trên đầu. Sự đồng nhất hài hòa kỳ diệu ấy tạo cho người ta một cảm giác thanh thản trước bộn bề dòng chảy của cuộc sống.

Váy Thái bao giờ cũng là mầu đen, thường bằng vải mộc tự dệt nhuộm chàm, lanh hoặc nhung the, mặt trong gấu váy bao giờ cũng táp bằng vải đỏ hoặc vải hoa sặc sỡ, mỗi bước đi chân váy uốn lượn thấp thoáng sắc mầu, kiểu làm dáng này kín đáo mà duyên.

Điểm xuyết bên hông là bộ xà tích bằng bạc buông lơi tạo một điểm nhấn rất bắt mắt. áo của con gái Thái gọi là “xửa cỏm” , một kiểu áo dài tay may bó sát người, vừa tạo dáng, vừa vun đầy bộ ngực thanh xuân, thường có hai kiểu cổ: Cổ chữ V của người Thái trắng và cổ đứng của người Thái đen.

Trước ngực áo của thiếu nữ Thái đen thường là hai hàng cúc bạc hình con bướm đơm sít vào nhau, một bên là hàng bướm đực với đầu hình tam giác cùng đôi râu vểnh lên kiêu hãnh, một bên là hàng bướm cái đầu tròn, có lỗ hình thoi. Khi gài cúc (luồn đầu bướm đực vào lỗ trên đầu bướm cái), hai vạt áo khép lại kín đáo, hai hàng bướm chụm đầu vào nhau như trong vũ điệu giao duyên. Con gái chưa chồng, cổ áo cao kín đáo, hàng cúc mang số lẻ như còn chờ đợi cặp đôi. Con gái có chồng cổ áo thấp hơn, hàng cúc áo mang số chẵn như ước mong hạnh phúc vẹn tròn.

Nổi bật trong bộ trang phục của người con gái Thái là chiếc khăn piêu, piêu là một trong những thước đo sự khéo tay của cô gái. Người con gái khi dệt vải, thêu piêu đã gửi cả tâm tình vào đường kim mũi chỉ:

Em làm chiếc khăn piêu
Trao anh cả tấm tình
                  (Dân ca Thái)

Khăn piêu dài độ một sải rưỡi bằng vải bông nhuộm chàm, hai đầu khăn được thêu cầu kỳ những hoa văn, họa tiết hình mặt trời, hoa lá, dây leo, búp cây guột… với các mầu chủ đạo là đỏ, hồng, vàng, xanh. Các góc và rìa khăn viền vải đỏ và trang trí những “cút piêu” (nút thắt bằng vải, hoặc hạt cườm bọc vải) và “xài peng” (tua vải mầu).

Váy áo tôn khăn piêu, khăn piêu tôn váy áo. Khăn piêu không chỉ để đội đầu, mà còn gắn liền với nhiều sinh hoạt cộng đồng: trong hội xòe piêu là đạo cụ không thể thiếu, piêu lóng lánh như núi rừng Tây Bắc đang độ xuân thì, piêu bay lên như áng cầu vồng trong điệu xòe tung khăn tuyệt đẹp. Hội tung còn, piêu là phần thưởng quí giá cho bên trai khi thắng cuộc, trong tình yêu piêu là tín vật, khi đông về giá lạnh piêu giữ ấm cổ, ngực ai…

Khi piêu phối hợp với chiếc áo cỏm trắng tinh, với chiếc thắt lưng xanh như lá rừng, với chiếc váy đen như màn đêm huyền hoặc đã tạo nên một vẻ đẹp thật khó mà đặt tên, cứ dư ba thổn thức trong lòng người mỗi khi nhớ về Tây Bắc.

Đặc biệt ở đây còn có sự phối hợp tinh tế giữa văn hóa vải vóc: bông, lanh, nhung, lụa mềm ấm như làn nước suối xuân với văn hóa kim loại quí: bạc trắng tinh khôi ẩn chứa đầy bất ngờ như núi rừng mùa đông. Trang phục ấy đâu chỉ che thân, trang phục ấy còn là cốt cách, là văn hóa của người Thái Tây Bắc nói chung và của các cô gái Thái nói riêng.

Và những ai một lần được ngắm các cô gái Thái “tắm tiên” trong một chiều Tây Bắc sẽ thấy mình như lạc chốn thiên thai. Với những người đã từng ở Tây Bắc, hoặc am hiểu văn hóa Thái thì cảnh con gái Thái tắm tiên là một phần không thể tách rời trong văn hóa Thái và nếu thiếu cảnh trữ tình, nên thơ ấy, suối ngàn Tây Bắc sẽ kém đi vẻ lung linh huyền ảo, Tây Bắc sẽ phần nào kém đi vẻ đẹp dung dị nhưng vô cùng lãng mạn, nên thơ.

Người ta đi ngắm các cô gái hòa mình với thiên nhiên đậm chất hoang sơ và huyền thoại như ngắm ánh bình minh trong sương sớm, ngắm hoa ban khoe sắc mùa xuân, hay thả hồn trong một tiếng chim lảnh lót đầu non… chẳng khác nào được nồng say trong vũ điệu xòe, hay lâng lâng trong men rượu cần ngọt lịm, một điệu khắp trữ tình… để rồi tự lúc nào thấy mình trong sáng hơn, biết trân trọng nâng niu những gì mà tạo hóa đã ban cho con người, giúp con người hướng thiện hơn, có thêm nghị lực, niềm tin, vươn lên trong cuộc sống. Nếu các chàng trai thường chọn nơi vực sâu, nước xiết để vẫy vùng thỏa sức trai thì các cô gái lại tìm nơi dòng chảy nông hơn, kín đáo.

Các cô quay mặt vào bờ, ý tứ cởi cúc áo, chiếc váy lúc này được kéo cao che kín khuôn ngực thanh tân, lội xuống nước tới đâu váy được nâng dần lên đến đó. Cho đến khi dòng nước đủ che kín thân mình, các cô gái khéo léo quấn chặt váy trên đầu như một bông hoa, dù bơi lội, đùa nghịch, chiếc váy vẫn không thể rơi được.

Thân hình tuyệt mỹ của các cô gái ẩn hiện dưới dòng nước biếc, thực đấy mà ảo đấy. Các cô hồn nhiên té nước, trong ánh chiều Tây Bắc, từ những bàn tay như bông hoa ban huyền thoại tung lên muôn ánh cầu vồng.

Dòng suối như lòng mẹ ôm ấp vuốt ve tấm thân tuyệt mỹ, sỏi đá nơi lòng suối thêm rạng ngời ngần trắng, chim rừng ngưng hót, gió như ngừng thổi, chỉ còn xanh ngắt đến thẫn thờ ngàn con mắt lá của đại ngàn. Tất cả như lặng đi trước kiệt tác của núi ngàn Tây Bắc… 

Trần Vân Hạc