Người Thái ở đây kể rằng, xưa kia tổ tiên của họ đi tìm nơi khai hoang mở đất, khi đi qua vùng này bỗng thấy có giống lúa nếp bông to, hạt căng tròn và dẻo thơm lạ thường. Họ bèn rủ nhau định cư lập làng, lập bản và nhân giống lúa để gieo trồng. Một điều lạ là giống lúa nếp Tan chỉ gieo trồng ở Tú Lệ mới cho chất lượng dẻo thơm đặc biệt như thế, chứ các xã lân cận cũng trồng giống lúa này nhưng chỉ có năng suất, còn chất lượng thì không thể giống như ở Tú Lệ.

Theo những nhà nghiên cứu phục tráng, bảo tồn giống nếp Tan Tú Lệ thì chính những điều kiện tự nhiên như khí hậu, đặc biệt là nguồn nước, thổ nhưỡng ở đây có đặc thù riêng nên mới tạo cho con người Tú Lệ thứ sản vật rất riêng này. Nếu du khách đã được thưởng thức món cơm lam, xôi nếp Tú Lệ với thịt lợn nướng, cá xỉnh nướng, gà rang, thịt chim ngói băm nhỏ đồ lẫn xôi nếp Tan được chế biến ngay tại Tú Lệ thì không ai có thể quên được hương vị của đất trời ban tặng. Nếp Tan Tú Lệ còn làm nên món cốm đặc sản dẻo thơm mà ai ăn cũng tấm tắc khen. Đã vậy, bà con người Thái ở đây còn có món đặc sản cháo cốm nếp Tan nấu với nước luộc và thịt vịt. Khi uống những ly rượu nếp và các món ăn đặc sản ở đây, ta húp thêm bát cháo cốm vịt sẽ thấy người khoan khoái ngất ngây.

Bên cạnh sự huyền bí về một giống lúa thơm ngon, "ông trời" ban tặng cho đất Tú Lệ bao đời nay đều sinh ra những cô gái Thái trắng đẹp như tiên, khéo dệt vải, canh nông và múa hát tuyệt hay. Bởi thế, nếu lạc vào vòng xòe cùng những cô gái Thái ở Tú Lệ, ta như tan hòa vào hương đất trời, cây cỏ. Vùng đất này, còn có nhiều mỏ nước khoáng nóng nhất vùng và là nơi duy nhất ở Văn Chấn còn giữ được tục tắm tiên. Mỗi buổi chiều bên dòng suối khoáng, trai gái lại cùng nhau đắm mình chung nguồn nước để xóa đi mệt mỏi sau ngày làm việc. Nhiều người tự hỏi: Trai, gái, trẻ, già cùng tắm chung mà sao vẫn giữ được sự nền nã, thuần phác và thanh lịch?

Theo ông Hoàng Văn Soàn - Phó chủ tịch UBND xã Tú Lệ thì "tắm tiên" là một tập quán văn hóa đặc sắc luôn được đồng bào Thái ở Tú Lệ trân trọng và giữ gìn. Đây cũng là yếu tố thể hiện tính đoàn kết cộng đồng và tinh thần hướng đến nét đẹp trong cuộc sống". Chính những nét kỳ bí từ cảnh quan, thiên nhiên và con người nơi đây mà du khách khám phá Tú Lệ ngày càng đông. Cùng với đó, Tú Lệ liền kề với Danh thắng Quốc gia Ruộng bậc thang Mù Cang Chải nên đang là điểm đến lý tưởng của du lịch Yên Bái.

Trần Van