Nói đến gà, có rất nhiều loại như: gà ri, gà tre, gà chọi, gà Đông tảo... và đặc biệt là gà xương đen - loại gà mà chỉ ở vùng cao Tây Bắc nói chung và tỉnh Yên Bái nói riêng mới có.

Gà xương đen là giống gà quý nổi tiếng được nuôi trong vùng đồng bào dân tộc Mông ở các huyện vùng cao Mù Cang Chải, Trạm Tấu, Văn Chấn. Đó là con vật gần gũi, niềm tự hào của đồng bào dân tộc Mông từ đời này qua đời khác.

Đối với đồng bào vùng cao Yên Bái thì giống gà đen là một hợp phần quan trọng trong hệ thống sản xuất. Giống gà bản địa thuộc nhóm gà da đen, thịt đen, xương đen có chất lượng thịt ngon và được người tiêu dùng coi như là một giống gà thuốc, bồi bổ cơ thể.

Từ rất lâu, đồng bào Mông đã thuần hóa giống gà này, đưa vào nuôi như các loại gia cầm khác. Ban ngày, gà tự đi kiếm ăn ở những nương ngô, đồi sắn, tối về ngủ trên cành cây. Do chăn thả trong điều kiện hoàn toàn tự nhiên như vậy nên thịt rất ngon, chất lượng cao bởi da dày giòn, ít mỡ, thịt săn nhưng không dai mà thơm và có vị ngọt đậm đà.

Gà xương đen thường có 3 màu chính: hoa mơ, trắng và đen tuyền. Với bề ngoài nhỏ bé, chỉ từ 1,2 - 1,5 kg/con, gà xương đen rất giống với gà rừng, điểm khác biệt lớn nhất là chân của chúng đen tuyền.

Gà xương đen là đặc sản quý, các món ăn làm từ giống gà này dù đơn giản hay phức tạp cũng có sự hấp dẫn lạ kỳ bởi phẩm chất thịt, hương vị tự nhiên đặc trưng không lẫn với bất kỳ giống gà nào khác.

Các món làm từ gà xương đen như canh thịt, nướng, rang muối hay lẩu gà thật sự hấp dẫn khó cưỡng, làm hài lòng cả những thực khách khó tính nhất. Nhưng hơn cả giá trị ẩm thực, gà xương đen còn là một vị thuốc quý, là nguyên liệu cho nhiều vị thuốc. Từ thời phong kiến, gà xương đen được dâng lên vua chúa như một vị thuốc tráng thân kiện thể, bồi bổ dương khí, tăng cường sinh lực.

Điều đó là hoàn toàn có cơ sở khoa học vì theo nghiên cứu, gà xương đen có hàm lượng axit amin cao, lượng cholesterol thấp trong khi axit linoleic cao nên có giá trị dược liệu đặc biệt trong chữa trị bệnh tim mạch. Mật gà được dùng chữa bệnh ho cho trẻ em, xương gà được nấu thành cao chữa bệnh run tay chân.

Đặc biệt, gà đen có hàm lượng axit glutamic cao (3,87%) vượt trội so với các loại gà khác như gà ri và gà ác nên gà có vị ngọt đậm đà. Về mặt dinh dưỡng, gà xương đen có giá trị gấp nhiều lần so với gà ác, vì thế người dân thường mua loại gà này về tần thuốc bắc, dành để tẩm bổ cho người suy dinh dưỡng. Nhiều tác dụng như vậy nên giá loại gà này không hề rẻ. Một con gà đen với trọng lượng từ 1,2 - 1,5/kg, bán giá thị trường từ 180.000 - 200.000 đồng/kg.

Tuy nhiên, theo số liệu điều tra của cơ quan chuyên môn thì số lượng gà xương đen nuôi trên địa bàn các huyện vùng cao trong tỉnh giảm dần qua các năm. Nguyên nhân xuất phát từ đặc tính của loại vật nuôi này phải thả rông, thức ăn chủ yếu tự kiếm, kỹ thuật chăn nuôi lạc hậu, chăm sóc nuôi dưỡng và vệ sinh phòng bệnh không bảo đảm dẫn đến tỷ lệ nuôi sống đạt thấp, dịch bệnh thường xảy ra trên đàn gà, nhất là vào những tháng cuối năm khi điều kiện thời tiết khắc nghiệt hơn.

Bên cạnh đó, tỷ lệ gà xương đen có thể bị lai tạp là rất cao. Huyện Mù Cang Chải đã khảo sát tại 30 hộ dân ở các xã Dế Xu Phình, Khao Mang và thị trấn Mù Cang Chải cho thấy tỷ lệ hộ chăn nuôi giống gà xương đen chiếm 27,2%, số hộ chăn nuôi giống gà khác chiếm 27,24% và số hộ nuôi gà của người Mông lẫn với các giống gà khác chiếm tỷ lệ 40%, số hộ không nuôi gà chiếm 5,56%. Điều này cho thấy đàn gà của người Mông có nguy cơ lai tạp rất lớn cần bảo tồn, duy trì và phát triển giống gà quý hiếm này.

Cũng giống huyện Mù Cang Chải thì hiện nay giống gà quý hiếm này ở huyện Trạm Tấu đang dần suy thoái. Nếu như mười năm về trước, mỗi hộ gia đình ở đây thường nuôi vài chục con gà xương đen bản địa thì hiện nay mỗi hộ chỉ còn vài con, hộ nhiều cũng chỉ có chục con.

Giống gà này đang ngày một trở nên quý và hiếm, đứng trước nguy cơ thoái hóa giống. Theo số liệu thống kê của Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Trạm Tấu thì hiện nay, trên địa bàn huyện có tổng số trên 18.000 con gà xương đen được người dân nuôi ở tất cả các xã, thị trấn.

Để bảo tồn và phát triển giống gà quý này, năm 2013, với sự hỗ trợ của Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh, huyện Mù Cang Chải đã triển khai Dự án xây dựng mô hình nông, lâm nghiệp “Ứng dụng tiến bộ kỹ thuật xây dựng mô hình nuôi giống gà của người Mông tại huyện Mù Cang Chải”.

Dự án đã bước đầu mang lại hiệu quả. Người dân đã biết áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật trong chăn nuôi, góp phần nâng cao chất lượng thịt và giá thành cho giống gà quý này. Đây là cơ sở cho việc bảo tồn, phát huy những tiềm năng của giống vật nuôi bản địa để phát triển thành hàng hóa, góp phần xóa đói giảm nghèo.

Hồng Duyên