Về Mỏ Vàng, xã vùng cao đặc biệt khó khăn của huyện Văn Yên mới thấy hết nỗi gian nan của gần 800 hộ dân nơi đây với núi cao, vực sâu. Diện tích đất rừng rộng hơn 9.000ha nhưng chủ yếu đất dốc, nếu chỉ nhìn vào vài chục héc-ta ruộng nước thì đời sống cực lắm. "Cái khó ló cái khôn", đồng bào địa phương đã lấy cây quế làm hướng đột phá trong sản xuất, trở thành cây làm giàu trên vùng đất dốc.

Tập tục tốt cần phát huy

Cây quế gắn với tập tục của người Dao đó là mỗi khi các con lấy vợ, gả chồng thì cha mẹ và dòng họ cùng chia cho một đồi quế, coi đó như của hồi môn. Ở Văn Yên, cây quế vì thế mà phát triển từ nương rồi thành rừng từ khi nào không rõ. Chỉ biết rằng, khi đến các xã Viễn Sơn, Xuân Tầm, Châu Quế Thượng, Mỏ Vàng, Phong Dụ Hạ... thì cây quế cứ xanh ngắt, ngút ngàn tầm mắt.

Hiện tại, toàn huyện có gần 20.000ha quế, ba nhà máy chế biến tinh dầu quế và hàng trăm cơ sở nhỏ lẻ hàng năm cho ra lò hơn 1.200 tấn tinh dầu, lượng quế vỏ đạt gần 5.000 tấn với giá bán bình quân từ 20.000 - 30.000 đồng/kg đã giúp người dân trong vùng thu về 120 tỷ đồng. Trồng, tỉa thưa, bóc vụ ba, vụ tám và tham gia thu mua cành, ngọn để chưng cất tinh dầu quế, hàng năm đã tạo việc làm cho gần 33.000 hộ dân, chủ yếu là đồng bào dân tộc thiểu số, có thu nhập và thoát nghèo bền vững.

Gia đình ông Lý Kim Thanh ở làng Vầu, xã Đại Sơn là một trong những hộ có hơn 10ha quế, trong đó 4ha quế đã 15 năm, đủ tuổi lấy hạt làm giống. Ngôi nhà hai tầng được xây từ việc bán quế vỏ như lọt thỏm giữa bạt ngàn quế. Ở tuổi ngoài 70 mà ông Thanh vẫn sang sảng kể chuyện những ngày đầu vận động trồng quế theo cách riêng của lớp cán bộ ngày ấy. Ông vốn là lớp cán bộ thời kỳ những năm sáu mươi của thế kỷ trước, lúc ấy, tỉnh Yên Bái phát động phong trào "Đồi quế nhớ ơn Bác Hồ".

Song thời điểm đó cũng còn có những hộ dân tuy đất sẵn nhưng vin lý do nghèo, thiếu vốn không trồng, dẫn tới tình trạng khai thác trộm quế lẫn nhau, gây nghi ngờ, mất đoàn kết. Các hợp tác xã nông nghiệp quyết định giao cho mỗi hộ 2kg hạt quế giống, yêu cầu gieo ươm và trồng đủ 4.000 gốc, ai không làm sẽ bị phạt. Vậy là nhà giàu cũng như nhà nghèo, nhà neo đơn cũng như nhà đông người, đến kỳ gieo hạt đều tiến hành dọn gốc, bốc trà làm đất và trồng vượt số lượng yêu cầu đề ra. Rồi từ đó đến nay, nhà nhà đều có diện tích quế mỗi ngày một nhiều, từ nương nay trở thành rừng.

Nhiều hộ trong xã như: Bàn Hữu Quyên có hơn 20ha quế; Đặng Nguyên Tài, Hoàng Văn Minh, Hoàng Văn An có hơn 10ha quế. Cây quế không phụ lòng người, thu nhập từ bán quế mỗi năm đã giúp đồng bào Dao xây nhà mới, mua xe máy, có tiền kéo điện lưới về xem ti vi và đủ tiền cho con em đi học, đời sống khu vực nông thôn miền núi ngày một khởi sắc rõ nét.

Gắn chế biến với phát triển vùng nguyên liệu bền vững

Cùng chính quyền các xã hỗ trợ phát triển cây quế cả diện tích, sản lượng là bước đi thích hợp của Công ty cổ phần Chế biến Nông lâm sản Yên Bái. Nếu trước đây, khi tỉa thưa cành, lá thường, người dân bỏ phí vì không biết sử dụng làm gì. Thậm chí, cành lá quế khô do có tinh dầu nên dễ bắt lửa, dễ gây cháy rừng và khi ngấm vào đất gây hiện tượng "chai" đất. Tận thu những thứ tưởng như bỏ đi này, doanh nghiệp đã huy động nguồn vốn đầu tư gần 15 tỷ đồng, xây dựng nhà máy tinh dầu quế Văn Chấn công suất chế biến 60 tấn tinh dầu/năm.

Để nhà máy sản xuất ổn định cần 10.000 tấn cành, ngọn, lá quế khô với giá mua một ki-lô-gam nguyên liệu từ 1.500 - 2.700 đồng thì đồng bào trong vùng đã có hơn 20 tỷ đồng từ tận thu lá quế. Với giá bán bình quân 650 triệu đồng/tấn tinh dầu, mỗi năm, nhà máy có doanh thu khoảng 40 tỷ đồng. Từ lợi nhuận này, Công ty đã cùng với chính quyền các xã thuộc huyện Văn Chấn đưa diện tích cây quế lên 6.000ha bằng cách hỗ trợ tiền giống, vườn ươm, làm đường giao thông đến vùng khó khăn để thuận tiện cho việc vận chuyển nguyên liệu về nhà máy chế biến.

Ở Tặc Tè, xã Nậm Lành (Văn Chấn), chúng tôi gặp vợ chồng Lý Văn Thắng và Lý Thị Lai đang tỉa cành, lá quế đem bán cho nhà máy. Với hơn 1ha quế được bảy tuổi lên xanh tốt, việc tỉa cành, lá vụ này của gia đình anh chị đã cho thu hơn 5 triệu đồng và chỉ vài năm nữa, đồi quế có giá hàng trăm triệu đồng.

Đứng giữa đồi quế xanh rì, anh Lý Văn Thắng bảo: “Quế đặc sản thì mười năm cho thu hoạch vỏ, càng để lâu thì vỏ càng dày và tinh dầu nhiều hơn. Còn quế thâm canh thì trồng dày hơn, sau đó tỉa thưa để các cây khác phát triển. Số tỉa thưa lấy lá, cành, ngọn bán cho nhà máy tinh dầu quế cũng đủ tiền nuôi hai con ăn học đấy”. Lợi thế của cây quế là ngoài bán quế vỏ truyền thống thì lá, cành, ngọn được thu mua làm tinh dầu, còn thân cây sau khi bóc mỗi khối gỗ bán được hơn 1,4 triệu đồng. Vậy là toàn bộ cây quế đều được sử dụng toàn bộ, đem lại nguồn lợi lớn cho đồng bào vùng cao Yên Bái.

Từ thu nhập của cây quế, nhiều hộ dân đã xây cất được nhà mới, mua sắm được các phương tiện sinh hoạt đắt tiền, con em được đến trường học tập. Nhờ đời sống ngày một khấm khá, nhiều lễ hội truyền thống như: Lễ cấp sắc, Lễ hội Cầu mùa, Lễ hội Lồng tồng của đồng bào dân tộc thiểu số đã được khôi phục và bản sắc dân tộc được lưu truyền, bảo tồn, phát huy. Hiện tại, huyện Văn Chấn đang lập đề án hỗ trợ đồng bào vùng cao trồng quế, nhất là ở các xã như: Nậm Lành, Nậm Mười, An Lương, Suối Quyền, Nghĩa Sơn, Đại Lịch... gắn với nhà máy chế biến, tạo cơ hội cho sự phát triển bền vững vùng quế.

Hiện toàn tỉnh Yên Bái có hơn 30.000ha quế nên việc gắn qui hoạch vùng với áp dụng tiến bộ khoa học vào việc chọn giống tốt đi đôi với bảo tồn nguồn gen đang là vấn đề đặt ra cấp thiết để phát triển. Ngoài ra, các doanh nghiệp chế biến cần bảo đảm chất lượng sản phẩm và hướng mạnh vào xuất khẩu trực tiếp, bảo vệ thương hiệu để cho hương quế Yên Bái mãi bay xa, giúp đồng bào Dao, Tày, Khơ Mú trong vùng đẩy nhanh cái nghèo vốn đeo đẳng bấy lâu nay.

 Mỹ Sinh