Thời gian gần đây, dư luận tiên liếp có những ý kiến nghi ngờ về khả năng dự báo lũ quét của các trạm cảnh báo lũ đang được lắp đặt tại một số tỉnh. Nhất là trong trận lũ do cơn bão số 4 vừa qua, hai trạm cảnh báo đặt tại Ngòi Thia và Ngòi Phà (Yên Bái) đã không hoạt động. Thực hư của vấn đề này thế nào? Chúng tôi đã có cuộc trao đổi với GS Ngô Đình Tuấn - Chủ tịch hội đồng khoa học- Viện Tài nguyên nước và Môi trường Đông Nam Á, người đã có 50 năm nghiên cứu về lũ tại Việt Nam.

- Thưa GS, được biết, từ 10 năm nay, Nhà nước đã đầu tư khá nhiều kinh phí cho những đề án, đề tài nghiên cứu cảnh báo lũ ống, lũ quét. Nhưng đến thời điểm này, tất cả các công trình trên vẫn chưa được nghiệm thu và chưa phát huy hiệu quả. Ông có nhận xét gì về thực trạng này?

- Cảnh báo lũ quét là một vấn đề khó, ngay cả những nước có nền khoa học tiên tiến như của Mỹ, cũng vẫn đang trong quá trình mò mẫm nghiên cứu. Các nhà khoa học vẫn tranh cãi về lũ quét theo kiểu "thầy bói xem voi", đặc biệt ở Việt Nam lũ quét lại phức tạp hơn nhiều, nhiều loại. Tại sao lại khó? Vì hầu hết các trận lũ quét đều xảy ra quá nhanh và vào ban đêm.

Thực ra Nhà nước không tiếc tiền nếu ta có thể làm được vì nếu cảnh báo được lũ quét, sẽ hạn chế được rất nhiều thiệt hại về người và tài sản. Các nhà khoa học cũng đang thử nghiên cứu dự báo lũ quét tại nhiều nơi với nhiều biện pháp khác nhau. Sau năm 2010 mới tổng kết tất cả các đề tài, đề án, đánh giá rồi từ đó đề xuất cơ chế hoạt động.

Còn nói về tiền đầu tư cho công tác nghiên cứu này cũng tùy từng đề tài. Như đề tài của Trường Đại học Thủy lợi chúng tôi chỉ được cấp có 500 triệu đồng, trong khi đề án của Trung tâm Nghiên cứu khí tượng thủy văn và tài nguyên nước (Viện Khí tượng thủy văn) lại được cấp 18 tỷ đồng.

- Hiện nay có rất nhiều các đơn vị trong ngành khí tượng thủy văn cùng nghiên cứu về dự báo lũ quét. Nhưng các hoạt động này gần như riêng rẽ, không có sự phối hợp. Phải chăng, đây là nguyên nhân dẫn tới việc cảnh báo lũ quét chưa phát huy tác dụng?

- Đúng là hiện nay có nhiều nhóm nghiên cứu về cảnh báo lũ quét. Theo tôi, việc tiến hành hoạt động riêng rẽ cũng có lý vì mỗi cơ quan có một mặt mạnh. Tôi được biết những cơ quan đang tiến hành nghiên cứu vấn đề này là trường Đại học Thủy lợi, Viện Khí tượng - Thủy văn, Viện Địa lý, Viện Cơ học… Sau khi nghiên cứu độc lập, khi tổng kết đề tài sẽ đánh giá, so sánh và lựa chọn mô hình hiệu quả nhất.

Thật ra, cảnh báo lũ quét thực chất là một dụng cụ đo lượng mưa. Nếu lượng mưa vượt quá ngưỡng và có khả năng gây lũ quét tại địa phương đó thì tín hiệu sẽ được phát ra thành tiếng còi, hay tiếng loa để người dân biết và chủ động phòng tránh.

- Nhưng vừa qua, tại hai trạm cảnh báo lũ tại Ngòi Thia, Ngòi Phà- Yên Bái trong trận lũ do cơn bão số 4 gây ra không một lần có chuông báo động, dư luận cho rằng như vậy là hệ thống cảnh báo "có vấn đề". Ý kiến của ông thế nào?

- Nói như vậy không đúng bởi hệ thống cảnh báo này vẫn tồn tại, máy móc vẫn hoạt động thì không thể bảo là thất bại hay có vấn đề. Cần lưu ý đến các điểm sau: Thứ nhất, một số điểm đã được lắp đặt trạm báo thì lũ lại không xuất hiện như Sơn La, Thái Nguyên. Sơn La trước kia lũ xuất hiện với tần suất lớn, nhưng từ khi lắp đặt trạm cảnh báo đến nay thì lại không có lũ nữa, nên chưa thể kết luận được. Còn lại, một số điểm thì do lắp đặt đã lâu, không có ai kiểm tra thường xuyên dẫn đến chủ quan.

Thường thì máy cảnh báo được đặt ngay tại vườn nhà chủ tịch xã, khi lượng mưa to đạt ngưỡng có thể gây lũ thì chuông cảnh báo sẽ kêu, rồi từ đó sẽ cho phát trên hệ thống phát thanh của xã để mọi người đề phòng, sơ tán khỏi những vùng trũng, vùng có nguy cơ sạt lở. Nhưng do lũ thường hay xảy ra ban đêm, nên có khi chuông cảnh báo kêu, mà người dân không biết, không kịp chạy lũ.

Mặt khác, một trạm cảnh báo lũ chỉ cảnh báo được ở một địa phương đó, còn trường hợp mưa từ nơi khác đổ lũ về, máy không cảnh báo được. Song, vấn đề ở chỗ, nếu vùng này thấy trạm báo động thì phải thông báo cho các vùng lân cận biết mà chủ động đề phòng.

Còn về 2 trạm tại Yên Bái có thể do để lâu không ai quan tâm đến, không ai sửa sang duy tu nên dẫn đến han gỉ máy móc, vì vậy chuông báo động không họat động được. Thường thường, đã là máy móc thiết bị phải có người duy tu bảo dưỡng thường xuyên, nhưng mình đặt lại không có người theo dõi, bảo dưỡng, nên có thể bị hỏng hóc.

- Như vậy, rõ ràng trách nhiệm thuộc về chính những người thực hiện đề tài vì không thể lắp đặt xong rồi bỏ đấy, không quan tâm đến sự hoạt động của máy móc. Như vậy, có phải là sự lãng phí và thiếu trách nhiệm không?

- Vì đây là những đề tài khoa học nên khi hoàn thành đề tài, nghiệm thu kết quả rồi, nhưng các nhà khoa học lại không có tiền để tiếp tục duy trì nữa. Nhà nước đầu tư cho họ một số tiền nhất định để nghiên cứu đề tài này. Nhưng khi đề tài đã xong rồi, không bên nào đầu tư tiếp thành thử bỏ không. Lẽ ra phải có cơ chế ràng buộc để khoa học được ứng dụng trong thực tế. Thêm nữa, cứ mỗi khi có trận lũ lớn về thì cả xã hội lại bức xúc, nhưng qua mùa lũ rồi thì lại không ai quan tâm đến nữa.

- Vậy đến khi nào chúng ta mới có thể thực hiện thành công dự báo lũ quét? Và trong thời điểm hiện nay, có biện pháp nào để chủ động phòng tránh được dạng thiên tai này không, thưa ông?

- Dự kiến, phải đến năm 2015 - 2020 mới có thể hoàn thành cơ bản công tác cảnh báo lũ quét trên cả nước, trước mắt còn khó lắm. Đầu tiên Nhà nước cũng định là đến năm 2010 nhưng sau phải sửa lại là năm 2020. Chúng ta hiện nay mới chỉ làm được ở mức khôi phục lại được nguyên dạng các trận lũ để nghiên cứu cơ chế chuyển động của chúng mà thôi.

Có người cũng đã khẳng định rằng cảnh báo được lũ quét trước 3 ngày. Không thể có chuyện đó vì hiện nay lũ thường cũng còn chưa dự báo dược 3 ngày. Lũ trên sông Hồng nhiều trạm quan trắc như vậy mà mới dự báo được 36 giờ.

Theo tôi, nói như vậy hơi quá, ta mới chỉ dự báo được mưa có 3 cấp, mưa vừa, mưa to, mưa rất to, và dự báo mưa bao nhiêu thì xảy ra lũ quét. Nhưng dự báo vùng hơi rộng, gồm mấy tỉnh. Chúng ta phải phấn đấu được cụ thể huyện này, huyện kia rồi tiến tới xã. Nếu cứ nói thế mà chúng ta không có một việc làm cụ thể ràng buộc nhau vào trách nhiệm, thì chưa chắc đến 2020 có thể hoàn thành.

- Xin cám ơn GS!

(Theo NLĐ)