Tại thời điểm triển khai xóa nhà dột nát, vùng Mường Lò giống như một “công trường” xây dựng nhà ở. Xe ô tô tấp nập đưa tấm lợp về hỗ trợ đồng bào. Người dân trong các thôn bản nô nức giúp nhau chặt che gỗ, làm nền, dựng nhà…Nhưng có lẽ do nghèo, do bệnh phong trào, do thời gian triển khai đề án diễn ra ngắn đã khiến cho việc xóa nhà dột nát ở đây rất ào ào. ở xã Thạch Lương (Văn Chấn) rất nhiều hộ nghèo đã dùng gỗ tươi, tre tươi, tốt, xấu đưa vào làm vật liệu làm nhà.

Theo kinh nghiệm dân gian thì không được làm nhà bằng gỗ tươi, không nên chặt tre làm nhà vào mùa măng, mùa mưa vì dù có ngâm kỹ đến đâu thì vẫn dễ bị mối mọt. Vậy mà, ban chỉ đạo XNDN tại nhiều xã ở Mường Lò vẫn chỉ đạo dân chặt tre để làm nhà và cuối năm 2004 đã thấy đưa tin “niềm vui của nhiều hộ nghèo được đón tết trong ngôi nhà mới”.

Khi nêu câu hỏi rằng, sao lại làm một cách vội vàng như vậy? Nhiều lãnh đạo cơ sở xã cho rằng, nếu không làm nhanh thì không đạt tiến độ huyện giao. Còn khi hỏi người dân thì họ bảo rằng, nếu không làm thì chương trình XNDN kết thúc họ sẽ không có cơ hội được nhận 70 tấm lợp.

Nhà sàn của ông Lò Văn Châm ở bản Sang Thái, xã Nghĩa Lợi (thị xã Nghĩa Lộ) cột bị mọt nên bóc được từng lớp.

Ông chủ tịch huyện nói như vậy, còn chúng tôi thì cho rằng kiểu làm nhà như thế này thì chắc chắn sau 5 năm sẽ có rất nhiều nhà bị hỏng. Quả là đúng như vậy, chưa đầy 5 năm khi quay lại Thạch Lương, hỏi 2 ông trưởng bản là Lò Văn Mầng - trưởng bản Nà Ban và ông Hoàng Văn Tỵ - trưởng bản Khem về thực trạng những ngôi nhà được hỗ trợ tấm lợp từ vài năm về trước thì cả hai ông đều ngao ngán: “Ôi! Hỏng hết rồi!”. Phó chủ tịch xã-Hoàng Văn Kem đưa tôi về thăm gần chục ngôi nhà ở cả hai bản, nhưng chỉ có ngôi nhà của ông Lò Văn Điền là độ bền đảm bảo. Còn lại, nhà bà Hoàng Thị Viên sắp đổ; nhà ông Đinh Văn Thắng sắp sụp mái; nhà ông Lò Văn Nhọt, ngọn cột, họng cột tre đã nứt toác…

Để kiểm tra thực tế ở các địa phương khác, chúng tôi đã về xã Thanh Lương và đến thăm hộ ông Vi Văn Hùng là hộ duy nhất của bản Khá được hỗ trợ tấm lợp, mọi người trong thôn đã rất nhiệt tình hỗ trợ nhưng ngôi nhà ông Hùng cũng khó mà đạt được độ bền 10 đến 15 năm. Đến xã Nghĩa Lợi (thị xã Nghĩa Lộ), trưởng bản Sang Thái - Lò Văn Hiệp đưa đi thăm 5 ngôi nhà được XNDN từ vài năm trước thì cũng chỉ có một nhà còn tạm được, còn lại hầu hết đã xập xệ, trong đó có nhà ông Lò Văn Châm cột gỗ mà dùng móng tay bóc được từng lớp vì mọt ruỗng. Nhà bà Lường Thị Đi ở bản Sang Đốm kế bên là nhà sàn cột gỗ lẫn cột tre giờ đã nghiêng nghiêng về một phía và bà nói: “Nhà tôi không biết có qua được mùa gió bão năm nay hay không?”.

Ông Hoàng Văn Kem cho biết, tại xã ông giờ đang triển khai một số chương trình khác về XNDN nhưng những hộ nghèo đã được hỗ trợ từ năm 2004-2005 dù nhà có bị hỏng thì vẫn phải đứng ngoài cuộc. Bởi vì, theo cách nói hài hước của một cán bộ Sở Lao động-Thương binh &Xã hội thì “nhà của họ không phải nhà dột nát mà chỉ nát chứ không dột”.

Những hộ nghèo được hỗ trợ XNDN mà tôi đã gặp, hầu hết không có cơ hội thoát nghèo. Bình quân mỗi khẩu có khoảng trên trên 3 trăm đến 4 trăm mét vuông ruộng, trong nhà không có tài sản gì đáng giá, quanh nhà không có vườn đồi, chuồng trại chăn nuôi. Tôi và ông Kem đã phì cười khi đến thăm hai nhà có chủ hộ cùng tên là Son ở bản Khem và hỏi rằng: Bác đang nghĩ cách gì để nhà mình thoát nghèo? Câu trả lời của họ rất giống nhau: “Chịu thôi! Chắc phải nhờ con cái sau này thế nào thôi!”.

Mới ngoài 40 tuổi đời mà họ đã cam chịu bó tay trước cái nghèo? Rất nhiều người khi cùng câu hỏi trên, đều trả lời rất thật là: “Chẳng biết cách nào đâu!”. Được hỏi: Nếu để thoát nghèo thì cần được giúp đỡ cái gì? Nhiều người trả lời cần vốn! Thế nhưng, nếu có vốn, tin rằng họ cũng khó mà sử dụng đồng vốn có hiệu quả, bởi vì rất nhiều người trong số đó tuổi đời mới ngoài ba bốn mươi tuổi nhưng lại mù chữ. Vì thế, khi có cả lãnh đạo xã, thôn đi cùng và khi được hỏi rằng: Có được tham dự các lớp khuyến nông, các chương trình tập huấn khác về phát triển kinh tế hay không? Họ đã trả lời: “Không được đi vì không biết chữ nên không được mời”. Điều này mâu thuẫn hẳn với việc nhiều địa phương luôn cho rằng: đối với những đối tượng trình độ dân trí thấp thì phương pháp phổ biến kiến thức sản xuất luôn được coi trọng theo phương pháp “cầm tay chỉ việc”.

Trước thực trạng nêu trên, đã đến lúc các địa phương trong khu vực Mường Lò cần nghiêm túc rà soát lại thực trạng nhà ở và đời sống kinh tế-xã hội của các hộ nghèo được hỗ trợ XNDN từ 4-5 năm về trước để đề xuất các giải pháp tháo gỡ kịp thời nhất. Nếu không, cả nghìn hộ đã được hỗ trợ XNDN mà vẫn rơi vào tình trạng “nghèo lại hoàn nghèo”.   

Hoàng Nhâm