Sự phát lộ của hệ thống “Hoàng thành Yên Bái” trải dài khắp xã Tân Lĩnh (Lục Yên - Yên Bái) và lan ra một số vùng lân cận với những di chỉ còn lại khá nguyên vẹn khiến nhiều nhà khảo cổ sửng sốt. Thế nhưng, điều mà khiến giới khảo cổ ngạc nhiên nhất là tại sao giữa vùng đất xa xôi ấy, cách đây cả nghìn năm, lại xuất hiện những dấu ấn rõ nét của văn hóa Chăm Pa, nền văn hóa mãi phía cực Nam Việt Nam?

Kỳ bí miền đất thời gian nghìn năm tuổi

“Hoàng thành Yên Bái” nằm trải dài trên khắp một vùng rộng lớn đến trên dưới 10 cây số vuông, được bao bộc bởi một thung lũng bằng phẳng bên dòng sông Chảy và thượng nguồn hồ Thác Bà.

Phải mất nhiều giờ đồng hồ vượt qua những nhiều vùng địa hình khúc khuỷu, chúng tôi mới khám phá được phần nào khu thung lũng huyền bí nghìn năm tuổi này. Giữa những ruộng ngô đương sắp kỳ trổ bắp là thấp thoáng những “ngôi nhà” do đoàn khảo cổ học dựng lên tại các hố khai quật để bảo vệ di vật.

Theo niên đại của những di chỉ được khai quật tại thung lũng này thì nghìn năm trước nơi đây là cả một hệ thống sầm uất những đền đài thành quách, những cung điện chùa tháp với cuộc sống đô hội phồn hoa. Thời gian đã vùi lấp tất cả dưới lớp đất đá. Nhưng cũng chính thời gian đã làm phát lộ trở lại những dấu ấn xưa để hình bóng cha ông còn thấp thoáng trên mảnh đất miền biên viễn này, như một lời khẳng định chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc.

Ông Liễu Văn Chanh, một người dân ở xã Tân Lĩnh thật thà cho biết ông và những người nông dân thuần phác ở đây từ bao đời cứ làm ngô, làm lúa trên cánh đồng này. Mỗi vụ lật đất, họ lượm được những mảnh gạch, mảnh ngói vàng hình rồng đầu phượng mà chẳng mảy may nghĩ rằng đó đã từng là một phần của những lâu đài thành quách. Những người nông dân chỉ nghĩ những mảnh vỡ vô tri mà thế hệ trước vứt bỏ nên gom lại ném cả lên bờ cho đỡ vướng khi cày, bừa để rồi nhiều nhà khảo cổ sau này phải sửng sốt tiếc nuối.

Ông Chanh cho biết thậm chí có những lần ông còn cày được cả một số đồ vật bằng đồng giống như chiếc đèn, cái tách trà của vua chúa ngày xưa. Tuy nhiên những đồ vật đó ông đã bán lại cho một người khác với giá chỉ đủ mua vài cút rượu. Càng về sau này, có nhiều người đem máy dò về đây tìm kiếm đồ cổ, khi hỏi ra ông mới biết những vật dụng mà mình cày lên được có giá rất đắt và quí giá.

Ông Trần Xuân Ca - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Yên Bái cho biết khu “Hoàng thành Yên Bái” đồng thời là “Kinh đô phật giáo” lớn nhất Tây Bắc thời nhà Trần. Tại những hố khai quật ở khu vực xã Tân Lĩnh đã phát hiện những hiện vật như lá đề cân, lá đề lệch, đầu rồng ngậm ngọc, chim ưng, thú đầu đạo... Những hiện vật này thấm đẫm phong cách kiến trúc, mỹ thuật thời nhà Trần.

Đặc biệt, tại các hố khai quật dưới chân núi Vua Đen còn phát hiện được hai cột tháp cao 9 tầng, được làm bằng đất nung. Xung quanh hai cột tháp này các nhà khảo cổ còn phát hiện được những bệ cột đá có chạm trổ hình hoa sen. Điều này cho thấy đã có một ngôi chùa lớn tồn tại dưới chân núi Vua Đen cách đây hàng trăm năm.

Năm 2004 tỉnh Yên Bái cùng với các chuyên gia khảo cổ học như GS.Trần Quốc Vượng, GS.Hà Văn Tấn cũng đã tiến hành khai quật khảo cổ khu vực Tân Lĩnh và phát hiện thêm rất nhiều hiện vật chứa đựng thông tin khẳng định đây là trung tâm phật giáo rất lớn thời nhà Trần. Nhóm khảo cổ chỉ cần đào xuống đất khoảng 50cm đến 2m đã có thể phát hiện được những hiện vật cách đây mấy thế kỷ như bệ đất nung hình hoa sen, các mảnh ngói mũi nhọn...

Từ vị trí những hiện vật phát hiện được nếu đem lập bản đồ sẽ cho thấy rằng: Kinh đô phật giáo Tây bắc vẫn còn một di tích duy nhất cùng thời với những ngôi chùa khai quật được là khu đền Hắc Y, Đại Cại. Nếu đem so sánh chất liệu cùng những hoa văn trang trí trên một số hiện vật được phát hiện với di tích Hắc Y, Đại Cại thì thấy có một số điểm tương đồng, như các hình vẽ trên mái ngói, hình rồng ngậm ngọc...

Cũng theo ông Ca, nếu căn cứ theo những văn bản khắc trên bia đá hiện còn ở Tân Lĩnh thì khu vực này có tới 40 tháp nằm trên không gian rộng lớn. Tuy nhiên, đến nay mới có trên dưới 10 tháp được phát lộ.

Dấu ấn Chăm Pa tại “Hoàng thành Yên Bái”

Sự tồn tại của “Hoàng thành Yên Bái” với vai trò “Kinh đô Phật giáo” vùng Tây Bắc trải dài khắp xã Tân Lĩnh (Lục Yên - Yên Bái) đã được các nhà khảo cổ và các sử gia khẳng định. Hàng trăm những hiện vật của văn hóa Chăm Pa như Naguda, hình người con gái múa hát, bệ hoa sen bằng đất nung... đã được tìm thấy ở mảnh đất này. Ngay cố Giáo sư Trần Quốc Vượng cũng đã để lại bút tích nghiên cứu của mình về di chỉ khảo cổ đặc biệt này là “ngôi chùa phảng phất văn hóa Chăm”.

Ông Nguyễn Xuân Đoán - nguyên giám đốc Trung tâm Văn hóa huyện Lục Yên, cũng là người tham gia rất nhiều cuộc khai quật khảo cổ ở Lục Yên - cho rằng, kinh đô Phật giáo có thể được xây dựng vào thời gian Chiêu văn vương Trần Nhật Duật làm Trấn thủ trông coi đạo Đà Giang, thuộc tỉnh Yên Bái ngày nay (1280). Thời gian này đích thân ông đã dụ hàng được thổ tù đạo Đà Giang là Trịnh Giác Mật, kinh đô Phật giáo có thể được xây dựng vào thời gian này.

Tuy nhiên, có thể trước đó Trần Nhật Duật đã đưa những tù binh nước Chiêm Thành từ phía nam ra đạo Đà Giang để giam giữ. Ông đã sử dụng những tù binh này vào việc xây dựng đền, chùa, miếu mạo, vì thế tù binh Chiêm Thành chạm, trổ những tượng và hình nét hoa văn thấm đẫm phong cách Chăm như những hiện vật mà chúng ta đã phát hiện.

Còn ông Trần Xuân Ca lại cho rằng: Nền văn hóa Chăm phồn thịnh ở phía nam. Từ trung tâm đó, dấu ấn Chăm lan tỏa ra các khu vực xung quanh, càng xa trung tâm thì dấu ấn đó càng nhạt dần. Việc phát hiện dấu ấn Chăm ở khu di tích khảo cổ Tân Lĩnh được cho là xa xôi nhất so với trung tâm của nó. Nếu nhìn ở góc độ này thì việc chúng ta thấy phảng phất dấu ấn Chăm trên những hiện vật ở một ngôi chùa miền biên viễn phía bắc là điều không khó hiểu.

Trong rất nhiều những giả thiết được đặt ra, chỉ có hai ý kiến này là hợp lý nhất. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng, cần phải tìm ra được những bằng chứng sát thực lý giải về việc tại sao lại có sự xuất hiện của văn hóa Chăm tại đây. Vẫn biết vậy nhưng cho đến nay, bí ẩn về sự xuất hiện của văn hóa Chăm Pa tại di tích “Hoàng thành Yên Bái” vẫn là một dấu chấm hỏi.

(Theo Dân Trí)