Kho tàng truyện thơ Thái Việt Nam vô cùng phong phú cả về nội dung và nghệ thuật. Nhiều tác phẩm đã được dịch ra ngôn ngữ phổ thông và được giảng dạy trong nhà trường, đặc biệt là thiên truyện thơ: “Xống chụ xon xao” – Tiễn dặn người yêu.

Thơ Thái rất phong phú về cả nội dung và nghệ thuật, bao gồm các thể loại từ đơn giản đến phức tạp, từ ít chữ đến nhiều chữ - từ hai ba chữ đến bảy tám chữ hoặc nhiều hơn nữa, có thể độc lập về số chữ, nhưng cũng có thể pha trộn. Có thể nghiêm ngặt về luật thơ nhưng cũng có thể tự do phá vần, phá luật tạo nên sự uyển chuyển linh hoạt.

Các thể từ bốn chữ trở xuống gồm các bài vè, tấu, đồng dao, câu đố, ít ngâm hát được. Thể thơ chính thống có thể ngâm hát được là từ năm chữ trở lên, trong đó thể bảy chữ là trụ cột chính của nền thơ Thái. Tuy vậy, các bài hát đôi khi cũng có pha trộn những câu ba bốn chữ vào ngâm hát để phá thế đơn điệu.

Thể hai chữ:  Là những bài vè thường phổ biến trong đồng dao như các bài Pặt vĩ (Phẩy quạt), Tép xép tẻm pan (Vẽ dấu)...

Pặt vi         - Phẩy quạt
Ti cọng       - Đánh chiêng
Ti cống       -  Đánh cồng
Năng chặc   - Ngồi lái
Năng chong - Ngồi ngai
Án khong     - Đếm của
Kin lảu        - Uống rượu
Xắc tạu       - Chống gậy
Khảu đon...  - Vào khu (rừng)

Các bài vè này thường hay dùng trong trò chơi bói tương lai của trẻ em. Các bài này có tính tự do trong gieo vần, chủ yếu là: chữ đầu câu sau vần với chữ cuối câu trước. Song như thế mãi nó cũng đơn điệu, nên thỉnh thoảng người ta phải chuyển cách gieo vần khác đi như: từ cuối của câu sau vần với từ cuối của câu trước. Thậm chí có lúc còn phá vần (không cần vần) nhưng vẫn đảm bảo được nhịp điệu thơ. Vì thế vè dễ sáng tác và có thể kéo dài vô tận.

Thể ba chữ: cũng phổ biến trong đồng dao, trong các bài thơ biến thể tự do. Số bài thơ sử dụng thể ba chữ khá phổ biến nhưng thuần tuý ba chữ thì cũng không nhiều. Dưới đây là trích bài "Nạp đao" (Đếm sao):

Nưng đuông đao       - Một ông sao
Xao đuông đí           - Hai chục ông lấp lánh
Xí pá nhả                - Bốn bãi cỏ
Hả pá pẹt                - Năm bãi cỏ may
Pét lạu khảu             - Tám bịch thóc
Cảu đon xãi              - Chín bãi cát
Quái me lụk              - Trâu mẹ con
Cụk po mạ...            - Bờm ngựa đực

Nhiều bài thơ, thể ba chữ được sử dụng từng đoạn ngắn để tạo sự dồn dập cho bài thơ, như tiếng trống báo động, trong thơ Thái miêu tả các cảnh thúc giục, hối hả rất đạt về mặt nghệ thuật.

Đức mã lỏ          - Khuya lắm rồi,
Đứn mã lỏ          - Khoắt lắm rồi,

Đức đứn lẹo cáy khẻ tứn khăn  - Khuya khoắt rồi gà gô dậy gáy.
Thể bốn chữ: Từ đầu hoặc từ thứ hai câu sau vần với từ cuối câu trước theo kiểu móc xích, hai cách này lần lượt thay thế nhau cho đỡ đơn điệu. Điển hình nhất trong thể này là bài đồng dao "Xáu chẳm mưng xột" (Ta chấm mày húp):

Xáu chẳm mưng xột     - Ta chấm mày húp
Tốt ók mưng đôm         - Rắm ra mày ngửi
Lẵm côm mưng đúp      -  Khúc tròn mày mút
Cúp nọi mưng tư          -  Nón nhỏ mày đội
Khư như mưng pua       - Hen suyễn mày mang
Khua nọi mưng táy...     - Cầu nhỏ mày đi

Thơ bốn chữ cũng có biến thể nhưng ít gặp hơn. Thể thơ bốn chữ đóng vai trò rất đặc biệt trong việc hình thành các thành ngữ Thái. Người Thái có thói quen nói vần vè bốn chữ một, biểu hiện một ý chung, một khái niệm.

Thực tế nó đã trở thành câu nói cửa miệng trong nhân dân, nó có vần vè nhưng rất gần gũi với thoại ngữ:

Nặm lay phay ték     - Nước trôi lửa cháy
Khửn pu lông lính      - Lên núi xuống non
Pák vạu khảu cha     - Nói năng bàn bạc
Thí hanh panh ca      - Tính đắt tiếc sức
Thảu ké mẳn dưn      - Sống lâu già lão
Pay lạ ma đai            - Đi không về không
Tánh lăm tăm lửa       - Sắm sang diện mã

Thể năm chữ: Thể năm chữ đứng vững trong nền thơ ca Thái, cả trong đồng dao, ca dao và thơ hát. Với thơ năm chữ có thể hát ngâm được. Tuy vậy nếu chỉ thuần tuý thơ năm chữ thì rất khó hát ngâm mà cần phải kết hợp với các câu thơ thể bảy chữ trở lên (nhiều khi cả thể thơ ba chữ nữa) nhưng cũng có bài thành bài thơ có thể đọc ngâm hoặc hát được nếu thêm các từ phụ. Thông thường nhất vẫn là ở dạng biến thể, kết hợp với các câu nhiều từ hơn.

Cách gieo vần của thể thơ năm chữ thật phong phú do câu thơ đã được mở rộng. Thông thường câu trước đặt vần cho câu sau ở từ cuối, còn câu sau có thể ăn vần với câu trước ở từ thứ nhất, thứ hai, thứ ba (phổ biến nhất) hoặc từ thứ năm (chưa tìm thấy gieo vần ở từ thứ tư).

Hãy xem trích đoạn bài "Phay mảy pá" (Lửa cháy rừng):

Phay mảy pá lam loi       - Lửa cháy lan rừng loi
Phay mảy moi phủ chạ   - Lửa cháy lông anh đần
Phãy may mạ bả lĩnh     - Lửa cháy ngựa thằng khỉ
Lĩnh nghin tộc lĩnh hảy   - Khỉ thấy cực khỉ khóc
Linh bék mạy xong lăm   - Khỉ vác bó hai cây

Thể thơ năm chữ đã đi vào các tác phẩm thơ chính thống. Ở các bài thơ lớn, từng đoạn dài hoặc các câu biến thể chuyển tiếp ý thơ, nó là thể chủ công và thường đi xen với thể bảy chữ, chín chữ hoặc ba chữ.

Đoạn thơ năm chữ có tính chất kể lể da diết, bùi ngùi, thân thương, vấn vương không dứt. Tác phẩm sử thi "Táy pú xớc" – (Bước đường chinh chiến của cha ông) nổi tiếng được viết chủ yếu bằng thể thơ này.

Thể thơ bảy chữ, chín chữ: là thể thơ chính, được dùng trong các bài thơ vịnh cảnh hoặc các đoạn tả cảnh. Thơ bảy chữ phổ biến trong các sáng tác, các đoạn thơ dài. Thơ chín chữ không phổ biến lắm, nó thường là những câu được chêm vào từng đoạn cho câu thơ đỡ đơn điệu.

Thơ bảy chữ uyển chuyển, nhẹ nhõm, nói chuyện tâm tình rất thích hợp. Nó dùng nhiều trong các bài thơ trữ tình. Có thể nói, đây là thể thơ hoàn chỉnh nhất và  có mặt trong mọi lĩnh vực thơ ca của dân tộc Thái.

Trong tình ca:

... Phó hên nặm văng lợc chaư dắng
Phó hên nặm văng cắm chaư kin
Phó hên xửa đăm nin chaư tháy
Phó hên chụ kẻm máy chaư cha...

... Nhìn thấy nước vực sâu muốn đo
Nhìn thấy nước vực xanh ước uống
Nhìn thấy áo chàm đen ước thay
Nhìn thấy má đỏ hây muốn ướm lời...

Thể bảy chữ đã đưa thơ Thái đến độ hoàn chỉnh của nghệ thuật thơ ca, nhất là khi sử dụng nó kết hợp với các thể khác mà nó đóng vai trò nòng cốt. Xống chụ xon xao (Tiễn dặn người yêu) có câu:

Hó pú nọi lụk tan ma phák
Hó mák nọi lụk tan ma mai
Xai pu chuông lính chuôn ma kiểu lụk lả cu lẹo lo.

Gói trầu nhỏ người đem đến gửi
Gói cau nhỏ người mang đến dặm
Dây uyên ương vươn dài đến cuốn con gái út ta rồi.

Có thể xem thể bảy chữ là thể trụ cột của thơ ca Thái. Các thể khác (ít hay nhiều chữ hơn) là biến thể của nó. Đối với các thể thơ nhiều chữ, đặc biệt là các thể hỗn hợp và mở rộng, cách gieo vần thật là phong phú, bởi số chữ có thể gieo vần được ở câu sau với chữ cuối của câu trước đã rất nhiều. 

Ngôn ngữ Thái giàu thanh điệu, nên thơ Thái cũng có nhiều âm thanh trầm bổng khác nhau. Điều này, cùng với vần điệu, cách gieo vần phong phú đã làm cho thơ Thái uyển chuyển gần với âm nhạc.

Đọc thơ Thái, nhất là các thể thơ từ năm chữ trở lên, rất gần với hát, nên người Thái gọi chung thơ là "bai khắp", đọc thơ thì gọi là "khắp xư" (hát thơ).

Từ những khái lược về đặc trưng của thơ Thái, ta thấy thơ Thái rất linh hoạt, không gò bó theo một khuôn mẫu nào, thơ Thái rất hay dùng những biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, cường điệu để chuyển tải những ý tưởng sâu sắc. Thơ Thái cũng không chia thành khổ, mà chỉ chia đoạn.

Hiểu về bản chất của Thái, một nền thơ ca phát triển của một dân tộc trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam, giúp mọi người hiểu thêm một nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.

Hạc văn 

 * Bài viết có sự giúp đỡ của nhà nghiên cứu văn hóa Thái Cà Văn Chung.