Xòe Then là một loại hình biểu diễn nghệ thuật truyền thống của người Tày, tồn tại hàng trăm năm qua và được lưu truyền từ đời này sang đời khác. Nó thể hiện sự gắn kết, tình yêu đất nước, lòng trung thành và mong muốn hạnh phúc của đồng bào Tày.
Xòe Then thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, lễ cưới hay các nghi thức tâm linh. Do đó, xòe Then không chỉ là một loại hình nghệ thuật mà còn là phương tiện giao lưu, gắn kết cộng đồng và truyền tải những giá trị văn hóa truyền thống của người Tày. Nó không chỉ thu hút sự chú ý của người dân địa phương mà còn khá hấp dẫn và cuốn hút du khách trong và ngoài nước.
Trong Lễ hội
đền Đông Cuông huyện Văn Yên - một trong những lễ hội đã trở thành di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, xòe Then là một phần không thể thiếu trong các nghi thức tâm linh được thực hiện tại lễ hội. Những bước nhảy nhót vui tươi, điệu múa uyển chuyển trên nền âm thanh của những nhạc cụ truyền thống đã tạo nên một loại hình múa bản sắc riêng của người Tày xã Đông Cuông. Điểm nổi bật của xòe Then chính là những bộ trang phục truyền thống được thực hiện tỷ mỉ và công phu với màu sắc sặc sỡ cùng các phụ kiện trang trí tinh tế. Mỗi bước di chuyển của xòe Then đều tạo nên những hình ảnh mỹ thuật độc đáo, tuyệt đẹp và sôi động.
Theo các nghệ nhân cao tuổi trong vùng, nghệ thuật xòe Then là một hình thức sinh hoạt văn hóa tâm linh tiêu biểu, đặc sắc cầu phúc, cầu lộc cho gia đình, cầu mùa màng tốt tươi, cầu bình an, sức khỏe. Trong đó có hai điệu múa chính, đó là múa Chầu và múa Xuông với đạo cụ giản đơn gồm chiếc quạt, cây đàn tính và chùm sóc nhạc.
Trong cuộc diễn xướng Then, các thầy then thường thể hiện điệu múa Chầu song song với khúc hát chầu tổ tiên, chầu cung vua, chầu chúa trời. Hòa vào âm thanh của chiếc đàn tính và nhịp điệu của chùm sóc nhạc, điệu múa Chầu nhịp nhàng, uyển chuyển mà dứt khoát đã góp phần tô điểm thêm tiết mục Then tính mang đậm bản sắc và đời sống tinh thần phong phú của người Tày. Múa Chầu có động tác nhẹ nhàng, lả lướt với nhiều nhịp điệu đứng, ngồi, quỳ, vòng xuyến; người múa cầm sóc nhạc, quạt và múa theo điệu nhạc đàn tính. Điệu múa này được nhiều người mến mộ, cũng không phân biệt tuổi tác, tầng lớp, hễ ai biết múa, thích múa và thuộc bài, đủ đôi múa là có thể vào đội múa.
Bên cạnh yếu tố tâm linh, xòe Then còn là một loại hình nghệ thuật mang tính giải trí và rèn luyện sức khỏe sau một thời gian lao động vất vả của ngày mùa, cùng cầu mong sức khỏe, may mắn, mùa màng bội thu trong năm mới. Theo các chuyên gia, nghệ thuật âm nhạc trong điệu xòe Then có trình độ phát triển khá cao, thể hiện rõ nét ở sự cân bằng và đồng bộ giữa nhạc hát, nhạc đàn. Nghệ thuật này là mối quan hệ không thể tách rời, nội dung thơ ca đầy sức diễn tả cùng các làn điệu âm nhạc đầy chất trữ tình nhẹ nhàng, kèm theo nghệ thuật múa, các trò diễn và những trang trí mỹ thuật đã làm cho xòe Then gần gũi, hấp dẫn, bền lâu trong cộng đồng.
Để bảo tồn và phát triển xòe Then nói riêng và các giá trị văn hóa truyền thống nói chung, những năm qua, huyện Văn Yên đã tăng cường giáo dục văn hóa truyền thống và tạo điều kiện cho người trẻ được tiếp xúc, hứng khởi và nhen nhóm niềm yêu thích nghệ thuật xòe Then. Những nỗ lực của chính quyền địa phương cùng người dân đã và đang duy trì và ngày càng phát triển xòe Then. Bởi lẽ đó mà trong Lễ hội đền Đông Cuông có một phần lễ được nhiều du khách yêu thích đó là các phần xòe hầu của các bản hội người Tày khắp trong vùng Văn Yên, cùng với các giá hầu đồng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt đã tạo nên bức tranh văn hóa đặc sắc.
Xòe Then - nghệ thuật dân gian độc đáo của người Tày ở xã Đông Cuông, huyện Văn Yên không chỉ đem lại những giây phút vui tươi và truyền cảm hứng cho người biểu diễn mà còn là một mảnh ghép quan trọng trong bức tranh văn hóa đa dạng và phong phú của người Việt Nam.
Thanh Ba
