Người Thái quan niệm có sự tồn tại của hai thế giới: thế giới thực gồm sự sống của con người và muôn loài mà con người thấy được, còn thế giới hư vô là lực lượng quyết định sự sống trên trái đất. Trong thế giới hư vô lại có “phi” là linh hồn của sự sống. Con người cùng vạn vật trên trái đất đều do “phi” tạo nên từ hình thù tới sự sống. Còn đấng sáng tạo ra “phi” là “phi then”, còn có nghĩa là “chủ cõi trời”. Người Thái rất coi trọng việc cúng tế bởi quan niệm: “Côn đẩy kin cáo đi/Phi đẩy kin cáo cụm”, tức là: “Người được ăn cho chủ tốt bụng/Ma được ăn phù hộ cho người”.

 Người Thái Đen Tây Bắc quan niệm, khi mỗi người qua đời, linh hồn sẽ bám vào dây khau cát - dây sắn rừng, lội ngược dòng “nặm tốc tát”, dòng nước gột rửa sạch sẽ những bụi trần rồi mới lên được cõi trời, về sống trong những “đẳm đoi” - nơi cư trú theo huyết thống và gia tộc theo chế độ phụ hệ. Tức đây là nơi cư trú của anh em và một vợ một chồng của những người bình dân, hoặc ở các “Liên pán luông”, tức nơi ở vĩnh viễn của các linh hồn những dòng họ quí tộc.
Người Thái Đen Tây Bắc có câu: “Nặm tốc tát phi pay/Phi cái đay cái cau mưa phạ”, tức là “Nặm tốc tát là đường ma đi/Ma bắc cầu bắc thang lên trời”. Đây không phải là một quan niệm có tính mê tín dị đoan mà cũng như nhiều dân tộc khác, khi xã hội phát triển đến một trình độ văn minh nhất định đều có chung một nhận thức và quan niệm về thế giới ba tầng thông tỏ và giao cảm. Nhiều dân tộc ở phương Tây có con sông Stic, người Việt lại thể hiện quan niệm đó qua hệ thống: cây đa - giếng nước - sân đình...

Dưới chân “Nặm tốc tát” có một bãi đá cổ hàng nghìn tảng, được gọi là “Đông quái hà”, tức rừng trâu chết toi, gọi là rừng trâu chết toi vì một ngày ở khắp vùng Tây Bắc và lân cận có nhiều người qua đời, bởi vậy số lượng trâu dùng trong các lễ cúng tế nhiều như bị chết dịch. Người Thái Đen cho rằng, đây là nơi linh hồn những con trâu là vật tế trong những đám ma hóa thành và hàng năm khi đến mùa vụ, những linh hồn từ cõi trời sẽ xuống dắt lên cày bừa. Trong cuốn “Xống khuôn mứa phạ”, tức đưa hồn lên trời của người Thái có đoạn: “Mưa họt đông quái hà, pá quái tai/Quái chảu chắng pói kin nhả/Phôn tốc chắng au mưa háy cả/Pha họng chắng au mứa háy ná”, nghĩa là: “Lên đến rừng trâu toi, bãi trâu chết/Trâu mình mới thả rông ăn cỏ/Khi mưa rơi mới dắt về bừa ruộng mạ/Trời sấm mình mới dắt về bừa ruộng”. Trong “Đông quái hà”, trâu đá to nhất là của hai vợ chồng Tạo Xuông, người có công đưa người Thái Đen thiên di từ phương Bắc vào Việt Nam từ thế kỷ XI. Trâu đá của Tạo Lò, con trai của ông bà Tạo Xuông là người tiếp tục sự nghiệp của cha xây dựng nên đất Mường Lò rộng lớn phì nhiêu nhỏ hơn chút ít.   

Đường lên trời lắm ngả: “Mưa họt hay khon khoang/Táng luông hẳn mưa họt sam síp khóc táng hạu/Táng mưa phi lai nga…”, nghĩa là: “Lên đến nương Khon Khoang/Đường lớn hẳn ba mươi đường giao nhau/Đến chín mươi đường nối tiếp/Đường đi như cựa gà/Đường đan chéo như mũi dùi xiên/ Đường ma đi nhiều ngả/Đường lên trời nhiều lối ngàn đường”. Rồi không chỉ có người Thái Đen Tây Bắc, mà còn có cả những người Thái Đen từ Lào, Thái Lan… cũng theo đường này lên trời: “Táng nị táng má đaư/Táng mứa Lự mứa Lao/Táng mứa Lao khẹo lón…”, nghĩa là: “Đường này là đường nào/ Đường người Lự người Lào/Đường người Lào răng trắng…”. Linh hồn được thầy mo đẫn đường vượt bao thác ghềnh, qua bao nhiêu ngả, cho đến khi tới được cõi trời được đưa vào các “Đẳm đoi”. Trong quan niệm cổ, nếu như vùng “Liên pán luông” là của hàng ngũ quí tộc, được hưởng một cuộc sống vô cùng hạnh phúc, no đủ, thì tại các “Đẳm đoi” dành cho tầng lớp bình dân “Làm nhiều được ăn ít/Người biết già như rượu biết nhạt…”. Có thể nói vùng “Liên pán luông” là một cách lí tưởng hóa cuộc sống, chắp cánh cho những ước mơ về một thế giới ấm no, hạnh phúc của người dân lao động.

Ngày nay, người Thái Đen Tây Bắc và các vùng lân cận vẫn giữ tục hỏa táng và dẫn hồn lên trời theo đường “Nặm tốc tát” nhưng đã có nhiều tiến bộ. Nếp sống văn minh đã dần thay thế những hủ tục lạc hậu, song “Nặm tốc tát” và “Đông quái hà” vẫn được tôn trọng và bảo vệ như một hành động hướng về cội nguồn. Bãi đá cổ “Đông quái hà” và dòng “Nặm tốc tát” đã được UBND tỉnh Yên Bái tổ chức bảo tồn, coi đây là một di tích văn hóa và đưa vào khai thác phục vụ du lịch.

Trần Vân Hạc