Múa khèn – một trong những điệu dân vũ người Mông. Đây là hoạt động dành cho nam giới. Họ múa trong giải trí, vui chơi, trong các lễ hội, khi trên đường đi nương, hoặc ở phiên chợ... Nghệ nhân vừa ngậm khèn thổi các bài bản vừa múa với những động tác độc đáo. Những động tác như quay nhiều vòng, dập chân, ngồi chéo chuyển hướng. Nói về động tác, người Mông có cả một hệ thống múa đến 30 động tác. Đó là: nhảy đưa chân, nhảy lướt, đi thường, quay đổi chỗ, nhún, nhảy ngang đập chân, ngoáy chân, bước lượn, đánh chân tại chỗ, đánh chân di chuyển, vờn khèn, quay hất gót, quay di động, quay tại chỗ, quay cầu, ngồi lót, ngồi xoay, đá hất chân, chọi gà, ngồi chéo chuyển hướng, đập chân...

Với một hệ thống múa như thế, đủ biết múa khèn phong phú, đa dạng và phức tạp đến nhường nào. Lấy một ví dụ như “Quay lớn”: chân trái bước sang trái cách chân phải một bàn chân, người cúi khom khom, hai tay cầm khèn đưa lên miệng thổi, toàn thân và khèn nghiêng sang trái. Chân trái kiễng gót quay về trái một vòng, đồng thời chân phải hất gót ra phía sau theo chiều quay của chân trái. Chân trái làm trụ xoay, đầu gối co vuông góc. Chân phải đặt xuống cạnh chân trái, cả hai mũi chân hướng về phía trước để chuẩn bị quay tiếp vòng thứ hai.

Quay ở đây có thể quay hất gót tại chỗ hay quay hất gót di động trên vòng quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoáy ốc. Quá trình quay vẫn là quá trình khèn không ngớt thổi. Rõ ràng, đây là nghệ thuật đòi hỏi khỏe, khéo và kỹ thuật cao, rất khó của múa khèn Mông.

Khác với “Quay lớn”, múa quay tại chỗ chỉ việc vừa thổi khèn ở tư thế cúi người khom khom vừa lấy một chân làm trụ, quay liên tục, còn chân khác co để phía trước.

Múa khèn là môn nghệ thuật độc đáo chỉ có nơi cộng đồng người Mông. Ngày nay, tuy có nhiều sinh hoạt giải trí mới lạ, phong phú, hấp dẫn do quá trình giao lưu văn hóa – văn nghệ giữa các vùng miền song múa khèn vẫn được người Mông bảo lưu, truyền bá từ thế hệ này tới thế hệ khác. Không chỉ có mặt nơi thôn bản mà múa Mông, đặc biệt là múa khèn còn hiện diện trên sàn diễn ở địa phương cũng như Trung ương. Tiết mục múa khèn thường xuyên giành được giải lớn trong các buổi liên hoan, hội diễn văn nghệ chuyên và không chuyên trên phạm vi cả nước.

Bùi Huy Mai