Đền được xây dựng từ đầu thế kỷ 19 gồm ba khu vực chính: Đền Hạ, đền Trung và đền Thượng, được phân bố ở ba vị trí khác nhau theo chiều lên cao dần tạo thành một quần thể kiến trúc hình chân vạc. Trong cuộc chiến tranh chống Mỹ, khu đền Hạ và đền Trung đã bị phá hủy. Ngày nay, đền Cửa Ông chỉ còn lại khu đền Thượng gồm đền thờ Trần Quốc Tảng (con trai thứ ba của Trần Quốc Tuấn, người có công trấn ải vùng Cửa Suốt), đền thờ Thánh Mẫu; lăng Trần Quốc Tảng và chùa thờ Tuệ Trung Thượng Sĩ. Ðền còn thờ Hoàng Cầu, một tướng lính người địa phương có công dẹp giặc. Những công trình ấy tạo lạc trên đỉnh ngọn đồi cao gần một trăm mét, dưới tán sum sê của những cây đa cổ thụ. Ðền Cửa Ông có tiếng là linh thiêng từ khi mới chỉ là một thảo am dưới gốc cây cổ thụ bên bờ Cửa Suốt.

Đây là Đền duy nhất thờ đầy đủ gia thất Trần Hưng Đạo và các cận thần của ông còn lại đến ngày nay. Với 34 pho tượng lớn nhỏ đã được các nghệ nhân chạm trổ công phu, tỉ mỉ, sắc nét với tư thế ngồi trong ngai, khám, long đình rất cân đối, mang giá trị nghệ thuật cao. Đó là tượng Trần Hưng Đạo, tượng Thánh Mẫu (phu nhân Trần Hưng Đạo), hai công chúa (con gái Trần Hưng Đạo), Trần Quốc Tảng, Trần Anh Tông, Trần Khánh Dư, Yết Kiêu, Dã Tượng, Phạm Ngũ Lão, Lê Phu Trần, Đỗ Khắc Chung... và một số câu đối, đồ thờ tự khác.

Hội Đền Cửa Ông chính thức mở vào ngày 3 tháng 2 âm lịch và kéo dài cho đến hết tháng 3 nhưng thông thường, từ ngay đêm 30 và sáng Mồng Một Tết đã nườm nượp người dân trong vùng và du khách từ khắp mọi miền đã đến lễ Đền. Tính trung bình vào dịp đầu năm mới, hàng ngày có khoảng 1,5 vạn người tới đây. Vào mùa hội, đền Cửa Ông còn đón đông đảo du khách hơn. Khách đến dự hội có thể đi bằng đường bộ qua thành phố Hạ Long, cũng có thể đi bằng đường thuỷ ven vịnh Hạ Long, qua vịnh Bái Tử Long đến sát cửa đền Hạ.

Năm nay là lần thứ 7 lễ hội Đền Cửa Ông được tổ chức. Diễn ra trong 2 ngày 10 và 11/3 (mồng 2 và 3 âm lịch), lễ hội có nhiều hoạt động phong phú: lễ khai mạc, lễ rước Đức Ông vi hành khu an ngư, biểu diễn múa rồng và thi đấu cờ người, hát quan họ, thi đua thuyền, bịt mắt đập niêu, bịt mắt đánh trống. Bên cạnh đó còn có một số hội thi: thi tiếng hát khu dân cư, thi đấu cờ bỏi, nấu cơm, têm trầu, soạn lễ, đẩy gậy...

Theo ông Hoàng Tuấn Khanh, Chủ tịch UBND phường Cửa Ông, Trưởng Ban lễ hội Đền Cửa Ông năm 2008, nhằm tạo thuận lợi cho du khách đến lễ Đền và dự hội, năm vừa qua thị xã đã đầu tư 3,9 tỷ đồng để tôn tạo và nâng cấp, xây dựng mới nhiều hạng mục tại đây. Thị xã đã quy hoạch lại nơi bán hàng ở bên ngoài và trong khu vực Đền, ra quy định về việc giữ gìn an ninh, vệ sinh để giữ trật tự và mỹ quan. Bên cạnh đó, Ban Tổ chức lễ hội đã có kế hoạch cụ thể để tổ chức phần lễ và phần hội hoành tráng, sát với lịch sử hơn và có nhiều hoạt động phong phú hơn. Yêu cầu lớn đặt ra năm nay là phải thực hiện tốt công tác bảo vệ an ninh trật tự, giao thông để du khách về dự lễ hội phấn khởi, an toàn.

Điều đáng mừng là do có sự phối hợp tốt giữa các khu, cấp uỷ và các cơ sở đóng trên địa bàn, nên những năm gần đây tình hình an ninh chính trị xã hội diễn ra trật tự, không xảy ra trọng án. Tại đây không có các hiện tượng rồi chèo kéo, níu kéo khách mua hàng. Đặc biệt là những hoạt động mê tín dị đoan, lên đồng, lên bóng, bói toán đã được loại trừ. Nhờ vậy, khi đến lễ Đền Cửa Ông du khách cảm thấy hài lòng.

Lễ hội Đền Cửa Ông được tổ chức  2 năm 1 lần vào năm chẵn là dịp để nhân dân ôn lại truyền thống đấu tranh chống ngoại xâm của ông cha ta, đồng thời gìn giữ và phát huy những nét đẹp về bản sắc văn hoá dân tộc.

(Theo VOV)