Đền nằm trong quần thể di tích lịch sử văn hóa - khảo cổ học đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa - Thể thao & Du lịch) công nhận tại xã Tân Lĩnh, huyện Lục Yên. Theo dân gian, sử sách truyền lại thì đền Đại Cại có từ thời Lê, do nhân dân xã Lâm Hạ (nay là xã Tân Lĩnh), tổng Lâm Trường Hạ, châu Lục Yên, phủ Yên Bình, trấn Tuyên Quang tạo dựng. Hàng năm, vào ngày rằm tháng Giêng, người dân trong vùng, trong cả nước đến đền thắp hương cầu Bà chúa Bầu họ Vũ phù hộ cho mùa màng tốt tươi và buôn bán, làm ăn phát đạt.

Theo sách “Kiến văn tiểu lục” của nhà sử học Lê Quí Đôn, vào thời vua Chiêu Tông (1516 - 1522), Mạc Đăng Dung nổi lên chống triều đình nhà Lê, xây dựng căn cứ thành nhà Mạc xứ Tuyên Quang. Vua Lê Chiêu Tông cử Vũ Văn Mật, người ở huyện Gia Phúc (nay là Gia Lộc, Hưng Yên) dấy binh ở suối Khổng (Lập Thạch, Vĩnh Phúc), thu thập binh mã kéo lên vùng châu Thu Vật (nay thuộc huyện Yên Bình, tỉnh Yên Bái). Tại đây, ông cho xây dựng thành nhà Bầu bao gồm: Thành Nghị Lang ở Lương Sơn - Lục Yên, Thành Cát Tường ở Khánh Vân - Lục Yên, Thành Bắc Pha ở xã Đà Dương - Lục Yên, Thành Bình Ca ở Hàm Yên - Tuyên Quang, Thành Việt Tĩnh ở Diên Gia - Châu Thu (Lục Yên - Yên Bình - Yên Bái). Khi đó, bà Vũ Thị Ngọc Anh là con nhà dòng dõi tướng lĩnh, tinh thông văn võ lại am hiểu nghề nông. Tướng quân Vũ Văn Mật tiến cử bà với nhà vua và bà được vua Lê phong chức Phó tướng, phụ trách quân lương hậu cần.

Hàng chục năm với trọng trách của mình, bà đã giữ trọn việc quân lương ở vùng núi non hiểm trở - nơi sinh sống của hầu hết dân bản xứ là đồng bào dân tộc thiểu số, trình độ canh tác thấp. Bà chúa Bầu họ Vũ đã đem kinh nghiệm canh tác ở miền xuôi phổ biến cho người dân và quân binh trong vùng khai hoang ruộng nước, trồng bông dệt vải.

Bà đã cùng Tướng công Vũ Văn Mật xây dựng một hệ thống thành nhà Bầu rộng khắp. Trong thành đều có các võ trường luyện tập binh mã. Bà cũng là người trực tiếp luyện quân, tập binh. Cũng theo “Kiến văn tiểu lục”, sau khi dẹp xong nhà Mạc, Vũ Văn Mật được vua Lê phong Quốc Công An Tây Vương. Còn bà Vũ Thị Ngọc Anh được nhân dân trong vùng tôn là: Bà chúa lương, Bà chúa kho, Bà chúa Bầu, Bà Anh Thần nông và còn gọi là Bà Bụt khi cúng bà trong các hội xuống đồng.

Theo Lê Quí Đôn cũng như “Đại Nam nhất thống chí”, các chúa Bầu họ Vũ đã được vua Lê giao trấn ải cả một vùng rộng lớn từ Lập Thạch, Vĩnh Phúc đến vùng rừng núi Tuyên Quang, Hà Giang, Yên Bái, Lào Cai để khai khẩn lập làng lập ấp, xây dựng hệ thống thành lũy chống nhà Mạc, giữ yên bờ cõi. Doanh trại chính của bà Vũ Thị Ngọc Anh là thành Bến Lăn, nơi có võ trường huấn luyện quân binh. Sau khi bà mất, nhân dân thờ ở đền Đại Cại. Đền có 3 sắc phong thần của vua (Cảnh Hưng năm thứ 44, đề ngày 26/1/1784; vua Tự Đức năm thứ 10, đề ngày 3/10/1858 và vua Duy Tân đề Tam niên bát nguyệt thập nhất nhật).
Huyện Lục Yên đã đầu tư tôn tạo đền Đại Cại và cứ vào rằm tháng Giêng hàng năm lại tổ chức lễ dâng hương, đua thuyền trên sông Chảy... để tưởng nhớ công ơn của Bà chúa Bầu họ Vũ.

Minh Đức