Hiểu vị trí chiến lược ấy, ta càng thêm trân trọng, tự hào trước những đóng góp về vật chất cũng như sự hy sinh xương máu của người dân Yên Bái trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Góp sức làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ "Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu", nhân dân Yên Bái đã bắt đầu cho cuộc chiến ấy từ nhiều năm về trước bằng cả một hành trình không nghỉ...

Yên Bái nằm trong vị trí bản lề giữa vùng Tây Bắc và Đông Bắc nên được coi là cửa ngõ của vùng Tây Bắc. Đồng thời, Yên Bái còn là điểm tiếp nối với vùng trung du và đồng bằng Bắc Bộ có huyết mạch giao thông đường thủy, đường sắt, đường bộ với Vân Nam (Trung Quốc). Vì yếu tố địa lý đặc biệt quan trọng này nên ngay sau khi trở lại xâm lược Việt Nam, năm 1948, thực dân Pháp đã nhanh chóng triển khai tấn công chiếm đóng địa bàn tỉnh Yên Bái.

Sau khi chiếm đóng, quân Pháp tập trung xây dựng phòng tuyến sông Thao với chiều dài trên 200 cây số. Mục đích xây dựng phòng tuyến này nhằm củng cố và làm chủ vùng rừng núi Tây Bắc; ngăn chặn sức mạnh của quân ta từ Đông Bắc và vùng đồng bằng tiến lên Tây Bắc; thực hiện chiến lược phong tỏa biên giới để ngăn chặn mối liên hệ giữa cách mạng Việt Nam và cách mạng Trung Quốc cũng như ngăn chặn con đường chính tiếp viện vũ khí của Liên Xô, Trung Quốc cho công cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nước ta.

Để thực hiện được những mục đích này, quân Pháp cho xây dựng dày đặc một hệ thống đồn bốt lớn dọc theo sông Hồng như đồn Đại Bục, Đại Phác, đồn Gióm trên địa bàn huyện Văn Yên ngày nay cùng các đồn khác ở huyện Văn Bàn cũng thuộc tỉnh Yên Bái trước đây. Tiếp theo hệ thống đồn bốt của tỉnh Yên Bái là các đồn lớn thuộc tỉnh Lào Cai như: đồn Nghĩa Đô, đồn Bảo Hà, đồn Phố Ràng, đồn Yên Bình xã… Tất cả những đồn bốt này đều án ngữ ở những vị trí thuận lợi để đi sâu vào vùng Tây Bắc.

Phía sau những tiền đồn dọc tuyến sông Hồng, quân Pháp tiếp tục bố trí các đồn ở những vị trí đầu mối tiếp tục tỏa đi các ngả như đồn Phố Cóc, Khau Co, Dương Quỳ... ở huyện Văn Bàn; đồn Ca Vịnh thuộc xã Hưng Khánh (Trấn Yên); đồn Ba Khe, Cửa Nhì, đồn Chỉ huy trung tâm Phân khu Nghĩa Lộ, đồn Sơn Bục, Sài Lương, Gia Hội, Tú Lệ (Văn Chấn); đồn Kim Nọi (Mù Cang Chải).

Tất cả hệ thống đồn bốt này đều có sự chỉ huy trực tiếp của Pháp ở Phân khu Nghĩa Lộ, Phân khu Lào Cai và liên hệ chặt chẽ với hai phân khu còn lại là Hòa Bình, Mộc Châu. Lực lượng đồn trú của quân Pháp ở những đồn lớn tập trung nhiều lính Pháp kết hợp với binh lính người Việt được tuyển mộ tại địa phương và bố trí nhiều hỏa lực mạnh. Ở các đồn nhỏ, chúng bố trí chủ yếu là binh lính người Việt dưới sự chỉ huy của người Pháp.

Cùng với xây dựng đồn bốt, thực dân Pháp sử dụng nhiều thủ đoạn nham hiểm như dùng người Việt trị người Việt; chia để trị thông qua việc hình thành xứ Thái, xứ Mèo tự trị; tuyên truyền và dùng hành động tạo mối nghi ngờ, thù hằn để chia rẽ đồng bào miền xuôi với miền ngược và giữa đồng bào các dân tộc với nhau.

Bên cạnh hành động chia rẽ có thủ đoạn dụ dỗ nhiều chức sắc là đồng bào dân tộc thiểu số bằng bạc trắng và các đặc quyền buôn bán muối, thuốc phiện, thu thuế... nên chúng đã tạo được một đội ngũ tay sai đắc lực. Thông qua đội ngũ tay sai này, Pháp tuyển mộ được nhiều binh lính người Việt và chủ yếu là người dân tộc thiểu số. Những người đi lính cho Pháp lại tiếp tục được mua chuộc bằng bổng lộc nên họ không chỉ trung thành với địch mà còn vận động người nhà làm tai mắt để chống lại Việt Minh xây dựng phong trào chống Pháp trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Văn Chấn, Mù Cang Chải hay tại thôn Nhược, xã Châu Quế Hạ (Văn Yên) vào năm 1949 do bị chỉ điểm nên quân Pháp đã đánh úp, nhiều bộ đội hy sinh...

Với đặc thù vị trí địa lý và tình hình chiến sự như vậy, người dân Yên Bái tuy phải chịu bao nỗi thống khổ trước sự khủng bố và cướp bóc của quân Pháp song nhân dân các dân tộc trong tỉnh vẫn anh dũng đứng lên đánh Pháp bằng những đóng góp lớn đầu tiên trong 9 năm kháng chiến là hình thành rộng khắp lực lượng du kích; xây dựng lực lượng bộ đội địa phương, huy động nhân dân tiếp viện lương thực, vũ khí để cùng bộ đội chủ lực đập tan hệ thống phòng tuyến sông Thao của Pháp đồng thời ra sức lao động, bảo vệ vững chắc và mở rộng vùng tự do, cùng bộ đội tạo đà từng bước mở cửa ngõ tiến sâu vào vùng Tây Bắc.

H.N