Đến khi người Mông di cư về phương Nam, hình thái kinh tế có phần thay đổi do trồng trọt chiếm ưu thế nhưng vì địa hình núi non cách trở nên con ngựa vẫn giữ một vai trò vô cùng quan trọng trong việc đi lại, thồ nông sản, hàng hóa. Vì vậy, ngựa được coi như một thứ tài sản để khẳng định đẳng cấp trong xã hội. Nhà nào nhiều ngựa cũng đồng nghĩa với việc có nhiều phương tiện để làm ăn. Nhà nào không nuôi được ngựa là lo con trai sẽ khó lấy vợ vì con gái thường nghĩ rằng nhà không có ngựa thì mình phải mang vác thay cho ngựa.

Đồng thời, dịp tết cổ truyền của người Mông trước đây kéo dài hàng tháng nên các chàng trai chưa vợ nếu có ngựa đẹp để đi chơi xuân thì mới thể hiện được nét oai phong của mình. Đặc biệt, có ngựa tốt để đua ngựa và đua tài phi ngựa bắn cung thì càng dễ lọt vào mắt của các cô gái đẹp…Bởi vậy, việc chăn nuôi ngựa trong mỗi gia đình người Mông trước đây luôn đặc biệt được coi trọng.

Ngoài việc nuôi ngựa mang lại những lợi ích thiết thực nói trên, người Mông còn coi trọng con ngựa do nó có nhiều đặc tính rất đáng quý. Chẳng hạn, chỉ có ngựa mới là con vật cần mẫn giúp chủ thồ hàng ngược dốc và đường rừng khó đi. Ngựa rất trung thành với chủ nên khi chủ lâm trận mà gặp hiểm nguy thì ngựa sẽ cố sức chạy đưa chủ thoát hiểm và chủ lâm nạn thì ngựa không bao giờ bỏ chạy. Thậm chí, có những chú ngựa khi biết chủ lâm nạn thì không ai có thể thuần phục được nó và có khi nó tự buồn chán bỏ ăn mà chết.

Ngựa không phá phách hoa màu như trâu, bò, dê và không cần phải thả rông nhiều. Nó cũng được coi là con vật thông minh nên chỉ đi một lượt dù đường dài đến mấy vẫn nhớ đường quay lại. Ngựa nhẫn nại làm việc và cả khi cùng chủ đi chợ nếu chủ lỡ uống rượu say, ngựa bị bỏ đói vẫn nhẫn nại chờ chứ không kêu hay phá phách. Hoặc là, chủ mà say rượu chỉ cần nằm được lên lưng ngựa là ngựa sẽ túc tắc đưa chủ về nhà…

Con ngựa hữu ích như vậy nên người Mông chăm sóc rất chu đáo cho ngựa. Những lúc có công to việc lớn người Mông thường mổ trâu, bò, lợn chứ ít khi mổ ngựa làm cỗ. Khi ngựa đã lớn tuổi, yếu thì họ bán cho người vùng thấp.

H.N