Chiến thắng vĩ đại Điện Biên Phủ là sự kết tinh của toàn bộ trí tuệ và sức mạnh của Đảng và dân tộc ta trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược (1945-1954). Chiến thắng đó có công sức của bao nhiêu chiến sĩ, cán bộ và nhân dân trong việc mở đường 13A lịch sử, để chiến khu cách mạng vượt qua Tuyên Quang, Yên Bái, Sơn La nối với một con đường lịch sử khác, đường 41 (tức quốc lộ 6 ngày nay) tại địa điểm Cò Nòi.

Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp, Bộ tham mưu và các cơ quan trọng yếu của Bộ Tư lệnh cũng đã từng đi lên chiến trường Điện Biên Phủ bằng con đường này. Những địa danh lịch sử như: đèo Khế, bến Hiên, Âu Lâu, Vực Tuần, Lũng Lô, Cò Nòi đã trở thành những mốc son trên con đường lịch sử 13A ấy. 

Tiền thân của đường 13A được mở từ thời Lê - Nguyễn, là quan lộ nhưng chỉ là đường đất, hẹp vừa đủ đi ngựa, dọc đường có trạm giao liên và đội ngũ trang, sách, châu, huyện, lộ trông coi, tu bổ. Đến thời Pháp thuộc (khoảng từ những năm 1912 -1944), thực dân Pháp đã cho xây dựng, sửa chữa nhiều tuyến đường trên khắp Đông Dương, trong đó có con đường 13A này (thuộc đường liên tỉnh) với quy mô rộng hơn, có đoạn rải cấp phối, cầu bê tông và cầu kim khí, xây dựng bến phà Hiên, Âu Lâu… Những năm 1952 - 1954 ta chính thức mở đường 13A Tuyên Quang - Yên Bái - Lũng Lô - đèo Chẹn, nối với đường 41 ở Tạ Khoa (Sơn La) phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ.

Đường 13A. được coi là tuyến đường độc đạo duy nhất từ thủ đô kháng chiến Tuyên Quang - nơi tập trung hàng viện trợ của Trung Quốc, Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu, nối liền với đường 41 vận chuyển lên Tuần Giáo và Điện Biên Phủ.

Cái khó của đường 13A là phải mở mới trên 120km đường, trong đó hai đèo hóc búa nhất là đèo Lũng Lô và đèo Chẹn cheo leo, hiểm trở với trùng trùng dãy núi đá vôi và tai mèo, phải hoàn thành trong một thời gian ngắn. Đó là chưa kể con đường phải đi qua ba con sông là sông Chảy, sông Hồng và sông Đà cùng vô vàn suối, khe.

Ông Phạm Trung Tốn (bên trái) - người lái ca nô chở bộ đội và hàng hóa qua bến phà Âu Lâu trong Chiến dịch Điện Biên Phủ.

Ban chỉ huy công trường 13 được thành lập có nhiệm vụ thi công phân đoạn cuối của tuyến đường này từ bến phà Hiên đi qua thị xã Yên Bái, vượt bến phà Âu Lâu vào tới Vực Tuần, vượt đèo Lũng Lô sang địa phận huyện Phù Yên tỉnh Sơn La để kết thúc tại ngã ba Cò Nòi. Cung đường 13 dài 193km, chặng Hiên - Vực Tuần - đèo Lũng Lô dài 106km; chặng Lũng Lô - Cò Nòi dài 87km. Lực lượng công binh có tới hàng nghìn chiến sĩ thuộc Trung đoàn công binh 151, dân công (tính riêng địa phận Yên Bái có trên 6.000 người, gồm nhiều dân tộc khác nhau). Phương tiện kỹ thuật thô sơ, địa hình hiểm trở, không những vậy máy bay địch còn liên tục bắn phá…

Khó khăn nhất là ở trọng điểm Lũng Lô, là một dải núi đá nguyên thủy, đoạn này dài 12km với nhiều địa điểm quan trọng như T100 (trọng điểm 7b), che giấu hàng mấy chục chiếc ô tô, hàng trăm chiếc xe đạp thồ chờ tối đến là vượt đèo ra trận, có xưởng sửa chữa ô tô và trạm thương binh (trọng điểm 7c); trụ sở của công trường 13A, nơi làm việc của cán bộ Trung ương (trọng điểm 7d). Lũng Lô còn có “Hang Vũ khí” nơi tập trung vũ khí chuyển lên Điện Biên và “Hang Đại tướng” vì Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã dừng chân tại đây trên chặng đường ra trận.

Bởi vậy, đây là nơi mà giặc Pháp cho ném bom vô cùng ác liệt. Nhưng với sự quyết tâm, lòng quả cảm của quân và dân ta, tuyến đường vẫn được thông trong hoàn cảnh vừa làm, vừa sửa, vừa thông xe. Hàng vạn dân công đã dũng cảm vượt qua bom đạn, suối sâu, đèo cao vận chuyển được 22. 370 tấn vũ khí, khí tài và lương thực ra mặt trận. Riêng tỉnh Yên Bái đã đóng góp 1.680.740 ngày công người, 2.700 công thuyền, 2.616 công xe đạp thồ, huy động 1.300 tấn gạo, 1213 con trâu, 489 con lợn và hàng chục tấn rau xanh (theo tư liệu của Bộ chỉ huy lực lượng vũ trang nhân dân tỉnh Hoàng Liên Sơn).

Nhiều nhà quân sự hồi ấy và sau này đều nói: Không có đường 13A thì không có Chiến dịch Điện Biên Phủ. Không có tuyến Lũng Lô - đèo Chẹn thì không có đường 13A. Không có Chiến dịch Điện Biên Phủ thì còn lâu kẻ thù mới sụp đổ hoàn toàn.

Hiện nay, trên tuyến đường lịch sử này, có rất nhiều di tích đã được xếp hạng di tích lịch sử  cấp quốc gia như: bến phà Âu Lâu, đèo Lũng Lô là sự ghi nhận những dấu ấn làm nên lịch sử hào hùng của dân tộc.

 Nguyễn Hòa