Ngày xưa, cứ mùa xuân, đến tháng Giêng, tháng Hai, anh em tổ chức đi thăm nhau, con cháu có dịp đi theo cha theo mẹ hoặc cô, bác, chú, dì. Những nam thanh nữ tú đã được học sẵn khắp cọi, đi đến đâu là sẵn sàng đối chọi dân ca, giao lưu học hỏi, tìm hiểu lứa đôi rồi nên vợ nên chồng cho hạnh phúc trăm năm. Mỗi lần cất tiếng khắp tiếng cọi, thường thì cô gái thẹn thùng cất tiếng trước, hỏi gốc khắp gốc cọi để cho người con trai trả lời:

Củ pác sam minh lay,
Ngoáy nả sam minh quan,
Kình bang sam minh pi.
-Cốc khắp dú hâư oóc,
Cốc cọi dú hâư mà.
Lang đạng noọng tờ sam sắc nọi.
Thịnh hâư tặt tiểng hội rương gian.
Thinh hâư tặt chiêng nhị lỉn xuân,
Ngoạc nả sam lường quân hâư minh.
Páo hâư noọng kình bang chắc đuổi.

Nghĩa là:

Cất tiếng em hỏi anh,
Cất lời em hỏi đến.
Thương em, anh trả lời.
-Gốc khắp ở đâu ra?
Gốc cọi ở đâu về?
Hàng năm để làng quê mở hội,
Đôi ta được nhộn nhịp vui xuân.
Mong anh kể một lần, em biết.

Nếu chàng trai không kể được "gốc khắp, gốc cọi", đừng nói chuyện sánh đôi sau này.

Người Tày Mường Lai, Lục Yên truyền kể lại rằng: trước đây, cuộc sống con người lao động lam lũ, vất vả lắm, đầu đội trời, chân đạp đất mà vẫn không đủ ăn. Một hôm, ông cụ già làng ra ngồi trên hòn đá bên bờ suối câu cá, suy nghĩ bên thác nước chảy. Bỗng đâu có ngọn gió ào qua bụi tre nơi ông ngồi. Tiếng kẽo kẹt của hai cây tre cọ vào nhau phát ra âm thanh hòa quyện cùng với thác nước chảy, nghe hay làm sao.

Thổn thức lòng người, ông già tự dưng mở miệng "hới lả" vọng theo, thấy người thanh thản, nhẹ nhõm, quên hết nỗi u buồn uẩn khuất. Ông già nghĩ rằng: Thiên Nhan Thượng đế đã ban thưởng tiếng hát cho người Tày mình đây! Thế rồi, ông gọi mọi người đến truyền dạy lời hát. Lấy da ếch bọc ống nứa, căng 2 sợi dây tơ tằm rồi bện mấy sợi lông đuôi ngựa làm cung để kéo "cò cử", sau này gọi là nhị 2 dây. Lấy ống nứa tép dùi thành 7 lỗ để thổi tạo tiếng nước chảy sau này gọi là sáo. Từ đấy, hát khắp hát cọi có nhị, có sáo đệm theo.

Hàng năm, cứ thu hoạch xong lúa gạo, đưa vào đầy bồ là mọi người chuẩn bị cho vui tết đón xuân, mở hội lồng tồng thi hát khắp hát cọi. Khi được hỏi đến gốc khắp, gốc cọi, chàng trai bèn lên tiếng trả lời:

Cằm noọng khắm là pi khan,
Cằm noọng sam là pi gạ.
-Mưa nận là mừa tẩn mưa đai.
Mì po pú tức bất tềnh hin phjoa,
Chắng hăn thoong điếu mạy tẻo ca,
Hả điếu mạy tẻo cót.
-"Hới lả" pân cằm bióoc cằm va.
Mưa nận vua tạo mà lồng thóa,
Chắng tặt yếu thiên hạ lỉn khua,
Cốc khắp pi tờ so kể đoạn.
-Ngoạc nả páo cốc cọi hẩư a.
Mẹ lục tả bóm nà mí háy.
Po lục tả nả ray mí bjoai,
Thao đai tả thuôn mòn rộc nhả.
Đếch tả mùn theo háy lầm me.
Kế tả tạu theo háy lầm rườn.
Mọi cần mọi phai thương đuổi "cọi".

Nghĩa là:

Lời em hỏi anh xin thưa.
-Ngày xửa tận ngày xưa.
Có cụ già ngồi đánh câu trên thác đá.
Mới thấy điều sự lạ.
-Hai cây tre "kẽo két".
Năm cây nứa "ót ét" tiếng xa.
-"Hới lả" ông thốt lời cùng gió,
Từ đấy vua cho mở hội vui,
Đặt "khắp, yếu" người đời làm hội.
-Còn gốc cọi anh kể em hay,
Cọi cất lên cha bỏ cày ngoài ruộng,
Con vội vàng bỏ trốn lên nương
Gái dưới Mường hái dâu thổn thức.
Trẻ bú mẹ lập tức lắng nghe;
Già bỏ gậy đi về quên lối.
Mọi người vui khắp, cọi từ đây.

Tiếng hát khắp hát cọi đã làm vơi đi những nỗi vất vả đêm ngày, tâm hồn thanh thản, trong sáng, tự tin như hoa mùa xuân đang nở. Như hoa phặc phiền trên núi đá đã kết nối đôi lứa trăm năm hạnh phúc.

Đời tiếp đời, năm tiếp năm, tiếng hát khắp hát cọi được lưu truyền mãi mãi. Nhưng gần hai chục năm trở lại đây, người hát đã ít đi, tầng lớp trẻ đã không còn tìm hiểu nhau qua khắp cọi, qua hát đối chọi dân ca nữa. Ở Mường Lai, người đời cho là cái nôi của hát khắp hát cọi. Các đài phát thanh truyền hình của khu vực sông Chảy, sông Lô thì chỉ có của huyện Bắc Quang (Hà Giang) là có chương trình hát khắp hát cọi. Mong rằng, những năm tới đây, Đài TT-TH huyện Yên Bình, Lục Yên và cả Đài PT-TH tỉnh Yên Bái nên có thêm chương trình hát khắp hát cọi để mọi người cùng được thưởng thức.

Hoàng Quang Nhạn