Theo tập quán của đồng bào Khơ Mú Nghĩa Sơn, trước khi lễ cưới diễn ra thì cả nhà trai và nhà gái đều tiến hành các công việc chuẩn bị từ lương thực thực phẩm cho tới các vật phẩm lễ vật trong lễ cưới, ông mối, nghệ nhân hát Tơm…

Lễ vật trong lễ cưới không thể thiếu được trầu cau, nhà trai phải chuẩn bị 200 miếng trầu cau làm lễ vật dâng cúng tổ tiên cho nhà gái, ngoài ra nhà trai cũng phải têm thật nhiều trầu để mời khách của nhà gái trong lễ cưới. Thường bên nhà trai cần có 4 người lo việc chuẩn bị trầu cau với cách têm trầu truyền thống của người Khơ Mú.

Trước khi sang nhà gái, ông Mối chính và ông Mối phụ phải chuẩn bị các đồ dùng bắt buộc theo tập quán trong đó có một chiếc túi vải, 1 cây giáo dài, 1 thanh kiếm sắt mang đi theo để đón dâu và đặt tại nhà gái theo tập quán. Ngoài ra còn có cái úp hay gọi là "Tờ rằng đen" là một chiếc hộp đan bằng nan tre nứa theo phong tục truyền thống. Đây là lễ vật quan trọng nhất trong đám cưới. Trong "úp" phải được bài trí và sắp xếp các lễ vật và tiền theo một quy định:  một miếng vải trắng lót bên trong; 2 miếng vỏ ăn trầu; lượt thứ 2 là 5 hào bạc; tiếp đến là tiền giấy; 4 cây nến bằng sáp ong và 4 "xoông"  (cau được xâu với vỏ ốc bằng sợi chỉ trắng và hồng se vào nhau) . Trước khi sang đón dâu, gia đình nhà trai có một bữa cơm để mời rượu 2 ông Mối và có lời với đoàn đi đón dâu trước khi lên đường.

Sau khi kiểm tra lại lễ vật thách cưới, đoàn đón dâu dưới sự dẫn đầu của ông Mối chính lên đường. Ông Mối chính đeo kiếm và cầm giáo, tiếp đến là ông mối phụ, rồi bốn bà giúp việc tay mang hai gói trầu cưới, 2 người gánh lợn cưới, 2 ông gánh rượu, 2 ông gánh gạo…

Đoàn nhà trai mang lễ vật sang nhà gái xin đón dâu.

Đoàn đón dâu của nhà trai tới nơi thì những người trong gia đình nhà gái chờ đón đoàn và dẫn lên trên nhà sàn. Ông Mối chính thay mặt đoàn nhà trai tiến về phía mâm có bố cô dâu (gọi là ông Vãi) đang ngồi. Đây là mâm quan trọng nhất trong lễ cưới, và được gọi là mâm cái, nằm sát với nơi thờ ma nhà, mâm được bố trí ở gian kiêng người khách lạ bước vào. Ông Mối xin phép ông Vãi cho phép được tiến hành các nghi thức truyền thống mà nghi thức đầu tiên là lễ cúng rượu cần của ông Vãi để báo cáo với tổ tiên và báo cáo với ma nhà về việc nhà trai sang xin phép được đón con dâu về nhà chồng.

Lễ cúng được diễn ra tại bếp quan trọng nhất là bếp thờ. (Lời cúng: Báo cáo với tổ tiên, ma nhà. Hôm nay là ngày tốt giờ đẹp, chúng tôi làm lễ rượu cần để báo cáo với các ông các bà, hôm nay con cháu nó về nhà chồng, từ giờ nó không còn thuộc ma này nữa…). Và  mọi người ai cũng được uống rượu cần như "lộc" của tổ tiên ban tặng cho gia đình, mọi người cùng uống rượu để cùng chúc phúc cho cô dâu chú rể.

Sau khi cúng tổ tiên, ông Mối báo cáo về lễ vật thách cưới đã được gia đình nhà trai chuẩn bị đầy đủ theo yêu cầu của nhà gái, ông Mối chính mời ông vãi cử người ra kiểm tra lễ vật. Theo người Khơ Mú, lễ vật trong lễ cưới thể hiện tấm lòng của nhà trai đối với nhà gái đã vất vả nuôi cô con gái trưởng thành, do đó ngoài việc mang đủ các lễ vật mà nhà gái yêu cầu thì nhà trai còn phải sang nấu nướng phục vụ mời nhà gái và hàng xóm.

Người giúp việc của nhà trai mang lợn vào trong nhà sàn để mổ. Đối với người Khơ Mú, lợn cưới phải được giết trong nhà với quan niệm để cho ma nhà thấy, ma nhà biết được đó là con lợn cưới dâng cúng cho ma nhà. Lợn cưới được chia làm 4 phần, nhà gái lại cho nhà trai 1 phần.

Trong khi chờ làm cỗ thì 4 bà giúp việc của nhà trai mang những gói trầu đã được têm đi đặt ở tất cả các mâm trong nhà. Giờ lành đến, nhà gái tiến hàng lễ mở úp, kiểm tra hộp "Tờ rằng đen" trước sự chứng kiến của ông bà tổ tiên.

Khi kiểm tra xong, rượu bắt đầu rót. Ông Mối mời mọi người ngồi vào mâm và dẫn đôi vợ chồng trẻ đến trước mâm cái, là nơi bố mẹ cô dâu và trưởng phó bản ngồi để tiến hành nghi thức "Pânđệ" (được hiểu như lễ kết hôn ngày nay). Ông Mối thay mặt cô dâu chú rể nhờ trưởng phó bản dạy bảo cách sống, cách làm ăn và công nhận đôi trẻ chính thức thành vợ chồng. Rồi đôi vợ chồng trẻ cảm ơn công sinh thành nuôi dưỡng của cha mẹ.

Sau khi làm cỗ nhà gái gói một mâm gồm đầy đủ các món rồi gửi xuống nhà trai để mời nhà trai dùng cỗ cùng chung vui với nhà gái. Rồi mời  họ hàng, làng xóm cùng chung vui với gia đình. Sau đó, người có uy tín trong làng được xem chân gà để dự đoán tương lai của đôi vợ chồng, rằng vợ chồng có nếp, có tẻ, vợ chồng hoà thuận, hạnh phúc. Bác trưởng họ bảo ban đôi vợ chồng phải yêu thương nhau, phải biết chăm sóc bố mẹ, chịu khó làm nương làm rẫy. Anh trai của cô dâu cũng dặn dò các em phải sống hoà thuận hạnh phúc và chăm lo cho nhau. Hai ông Mối ăn một bát cơm được trộn với ớt và chan rượu để nhận lời cảm ơn từ gia đình cô dâu.

Rồi tất cả mọi đến dự lễ cưới cùng uống rượu và múa hát chúc mừng cô dâu chú rể.

(Còn tiếp)

Thanh Ba - Thanh Chi