Trung tâm của lễ hội này là cây quấn hoa (theo cách gọi thông thường). Thực chất, đây chính là cây "Trời - Đất" theo cách hiểu và giải thích nôm na của bà con Khơ Mú. Còn góc nhìn của những người nghiên cứu văn hóa, đó chính là một loại cây "vũ trụ" mới đầy đủ ý nghĩa. Thật vậy, gọi là cây "vũ trụ" vì xuất phát từ ý thức mạnh mẽ của họ muốn chiếm lĩnh thiên nhiên bao la đang nảy nở, muốn chính mình chiếm cả ánh sáng mặt trời, cả đất đai hồi sinh đã cho họ cuộc sống diễn ra hàng ngày. Chính vì cách nghĩ ấy mà quanh cây "vũ trụ", người Khơ Mú treo, cắm rất nhiều hoa, lá. Họ buộc vào đấy đủ loại ngũ cốc, củ, quả, thậm chí cả một số hình nộm đan bằng tre nứa nhuộm màu hình lợn, hình gà hay các giống chim, cá v.v...

Lễ hội "Mùa măng mọc" hình thành từ xa xưa, từ thực tiễn đời sống khó khăn. Mùa xuân hàng năm, khi cây vầu đắng đội đất mọc lên những ngọn măng non, khi những hoa pót đỏ tươi, hoa mạ màu vàng, hoa vông đỏ chót hay khi những con chim tgoóc thi nhau líu lo thì cũng là lúc làng bản tổ chức vào hội.

Lễ hội "Mùa măng mọc" được thầy lang, già làng, đôi khi là người được cộng đồng cử ra tổ chức. Hội có 2 phần, lễ và hội.

Phần lễ được chuẩn bị chu đáo về thủ tục, các loại vật sống cần có trong lễ, còn lại là các loại hoa rừng trang trí, các dụng cụ cần thiết như túi để các hạt thóc, ngô, đậu đỗ. Các giỏ để củ quá, các hình nộm gia súc, gia cầm, chim muông... Khi những thứ này hoàn tất, treo buộc quanh cây thì cây trở thành trung tâm, là vật để tiến hành nghi thức lễ và hội. Theo bà con Khơ Mú, sở dĩ họ tồn tại được là nhờ đất trời, thiên nhiên. Đất trời thiên nhiên luôn sinh sôi, nảy nở ra muôn vật, muôn loài nuôi sống họ. Vì vậy, cây ở đây được hiểu là thiên nhiên, là đất trời. Nói đúng hơn là vũ trụ. Ở đó không chỉ có hoa có lá mà còn có tất cả động vật, thực vật. Do quan niệm này mà ý nghĩa phồn thực biểu hiện rõ rệt, lấn át cả yếu tố thần linh. Sau cùng, ta cũng thấy sự hiện diện của cây "vũ trụ", phản ánh biểu tượng văn hóa, nghệ thuật độc đáo mà chỉ có ở tộc người Khơ Mú.

Cây "vũ trụ" được chọn xưa kia là cây móc hoặc cây chuối (bỏ bớt lá, để cậng). Bây giờ được thay bằng những cây nhiều cành nhỏ, thân dáng của cây được chọn đẹp hơn, khỏe hơn như cành mai, cành đào... dễ cắm, treo những vật kể trên.

Hành lễ quanh cây "vũ trụ", trước hết là bày tỏ lòng tri ân, cảm tạ các vị thần (người được cả cộng đồng tôn thờ); sau là những lời cầu xin sự che chở cho làng bản, gia tộc, con cháu... Khi màn "độc diễn" của người chủ lễ kết thúc là phần hội. Mở đầu, bao giờ cũng là màn múa "tăng bu", một điệu múa rộn ràng, mạnh mẽ. Đạo cụ chỉ là những ống tre trổ xuống sàn gỗ theo nhịp "chát, chát, chát". Tay người múa lúc vung ra sau, lúc cả 2 tay cầm ống tre nghiêng phải, nghiêng trái. Say sưa, linh hoạt, mềm dẻo nhất vẫn là các cô gái (điệu múa này đã được nhiều đơn vị nghệ thuật trong tỉnh dàn dựng, đưa lên sân khấu). Sau "tăng bu" là múa khăn, múa trống, múa cầu mưa...

Trong lễ hội, quanh cây "vũ trụ", con trai, con gái Khơ Mú say sưa trong vũ điệu tập thể như xe cắp, hưn mạy. Âm thanh, tiết tấu những ống tre, ống nứa vỗ vào lòng bàn tay hoặc dỗ xuống ván gỗ, sàn nhà vọng vang như tiếng suối xa, như khúc nhạc rừng.

Lễ hội "Mùa măng mọc" mà tâm điểm là cây "vũ trụ" vẫn tồn tại cho đến ngày nay. Đến với lễ hội, đến với cây "vũ trụ" là để cảm tạ đất trời, tổ tiên, sông núi luôn phù giúp con cháu ăn nên làm ra; là đến với một ý nghĩa, một mốc thời gian; là dịp gặp gỡ dân tộc để ôn lại truyền thống, trao đổi thông tin, kinh nghiệm làm ăn. Ở đó, con người gửi gắm qua biểu tượng cây "vũ trụ" những hy vọng, ước mong cho một mùa lao động sản xuất bội thu, góp phần cùng các dân tộc khác phát triển kinh tế trên quê hương Yên Bái.

Bùi Huy Mai