Vào khoảng 27 - 28 tháng Chạp là thời gian đồng bào tích cực chuẩn bị các công việc cho ngày tết như: củi lửa, nguyên liệu gói bánh chưng, lương thực, thực phẩm; dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa và đặc biệt là phải chuẩn bị một con lợn cúng tổ tiên, ma nhà trong dịp tết.

Phong tục đón tết của người Khơ Mú ở đây khá độc đáo và đặc sắc. Điểm nổi bật trong ngôi nhà dịp tết đó là hai bàn thờ: bàn thờ ma nhà, bàn thờ thổ công được trang hoàng lộng lẫy, sặc sỡ với các loại giấy màu đỏ. Giấy đỏ theo quan niệm của họ là biểu tượng cho hạnh phúc và may mắn. Theo tập quán, trước ngày 30 Tết, nhà nào cũng phải dựng bàn thờ này đón tổ tiên về chơi xuân ăn tết và ngày 15 tháng Giêng dỡ bỏ để tiễn tổ tiên.

Theo tập quán truyền thống, đêm 30 Tết sau khi giao thừa, gia đình nào cũng phải mổ một con gà trống thiến để xem chân gà với quan niệm dự đoán những điều may rủi cho năm mới của gia đình. Những người cao tuổi nhất trong nhà sẽ đảm nhiệm việc thăm chân gà với những nguyên tắc xem chân gà truyền thống để cầu mong một năm mới ấm no, hạnh phúc.

Cùng với các phong tục trong ngày đầu năm, sau giao thừa, các cụ già thường nghe trong lúc đi ngủ từ đêm giao thừa đến sáng xem con vật gì sẽ kêu trước. Người dân cho rằng, nếu con gà kêu trước thì năm đó sẽ mất mùa vì gà lúc nào cũng ăn. Nếu lợn hay chó kêu trước thì năm đó sẽ được mùa và no đủ vì chó thì sang, lợn thì sung túc. Nếu năm đó con mèo kêu trước thì sẽ có nhiều chuột đến phá nương rẫy của đồng bào.

Tục lấy nước vào buổi sáng là một tập quán độc đáo, cách ứng xử của người dân với môi trường và các quan niệm về vai trò của nước trong cuộc sống. Sáng sớm tinh mơ ngày mồng Một Tết, bà chủ gia đình là người dậy thật sớm và đìu ống bương ra khe lấy nước mới. Theo quan niệm dân gian, trong năm mới, người dân phải dùng nước mới để lấy may. Bà chủ nhà đìu nước mới về, trước tiên cho mỗi người uống một ngụm nước nhỏ để lấy may mắn, sau đó mọi người đều rửa mặt, chân, tay bằng nước mới. Nếu gia đình nào không đi lấy nước mới trong ngày đầu năm thì cả năm đó sẽ không gặp may mắn, làm ăn không tốt đẹp như năm cũ.

Trong ngày mồng Một đầu năm, người xông nhà có vai trò đặc biệt quan trọng đối với mỗi gia đình người Khơ Mú nơi đây vì người ấy sẽ mang đến những điều tốt đẹp, may mắn cho gia đình trong suốt cả năm đó; nếu người có vía tốt thì sẽ gặp may mắn, còn nếu người có vía dữ hoặc là nữ giới đến xông nhà thì cả năm đó gặp xui xẻo. Chính vì vậy, người xông nhà thường được lựa chọn, chuẩn bị trước cho gia đình và nhất thiết người xông nhà phải là nam giới.
Cũng với quan niệm như vậy, trong ngày mồng Một đầu năm, đồng bào kiêng những người làng này sang làng khác chơi hay chúc tết vào ngày đầu năm vì cho rằng, nếu đi sang làng khác vào ngày đầu năm thì mọi của cải trong làng sẽ đi theo mà làm cho bản làng mình sẽ đói kém trong suốt năm đó.

Trong ngày tết cổ truyền, mỗi gia đình đều phải mổ một con lợn dù to dù nhỏ để cúng tổ tiên. Lợn cúng tổ tiên và ma nhà không mổ trước tết mà tùy thuộc vào từng gia đình và những nhà kiêng kị mà họ sẽ mổ lợn cúng vào ngày mồng Một, mồng Hai hay mồng Ba tết. Khi mổ lợn, đồng bào mời toàn thể dân làng tới dự và ăn tết cùng gia đình. Đây là dịp đồng bào cám ơn bà con lối xóm trong một năm đã giúp đỡ gia đình và cũng là dịp để mời dân làng uống rượu.

Sau ngày mồng Một, từ ngày mồng Hai trở đi, dân làng đi chúc tết nhau và tới dự lễ mổ lợn cúng, ăn tết tại các gia đình. Theo tập quán, con cháu cùng bố mẹ đi chúc tết và mừng thọ ông bà; đáp lại ông bà thường mừng mỗi cháu một đôi bánh chưng lấy may cùng với các lời chúc phúc, dặn dò con cháu luôn ngoan ngoãn, nghe lời người lớn, ông bà... Do vậy, trong ngày tết, đồng bào Khơ Mú thường làm rất nhiều bánh chưng để mừng tuổi con cháu. Bánh chưng của đồng bào thường được gói từ sau ngày mồng Một Tết sau khi đã mổ lợn cúng để lấy thịt làm nhân bánh. Đồng bào ăn tết cho tới Rằm tháng Giêng, do vậy bánh chưng được gói liên tục nếu trong nhà hết bánh.

Dịp tết cổ truyền là dịp để đồng bào Khơ Mú thăm hỏi, chúc phúc nhau và cũng là dịp nghỉ ngơi để giao lưu gặp gỡ, mọi người cùng mừng năm mới; uống rượu, đánh chiêng trống, tổ chức các hội xòe, múa các điệu múa truyền thống và tổ chức các sinh hoạt văn nghệ dân gian truyền thống...

Đồng bào ăn tết cổ truyền cho tới Rằm tháng Giêng mới kết thúc, vào ngày này (15 tháng Giêng âm lịch), gia đình làm lễ “đuổi ma” về rừng và kết thúc tết cổ truyền “Mạz chiêng”. Bàn thờ được dỡ bỏ và từ hôm sau, mọi người lại bắt đầu các công việc thường ngày bận rộn với nương rẫy, ruộng vườn.

Vào ngày kết thúc lễ tết cổ truyền, người dân kiêng đi chơi, kiêng ra đường với quan niệm đây là ngày đồng bào thả ma về rừng, tiễn biệt các cụ tổ tiên sau khi đã mời về ăn tết, do đó người dân sợ ra đường vì cho rằng sẽ gặp ma sau khi đã kết thúc những ngày chơi xuân ăn tết tại trần gian.

Mời các du khách hãy lên với vùng đồng bào dân tộc Khơ Mú để khám phá vẻ đẹp và những điều thú vị trong ngày tết cổ truyền cũng như các phong tục tập quán của người dân nơi đây.

Nguyễn Mạnh Hùng