Cũng như các dân tộc khác, tôn giáo tín ngưỡng dân gian chiếm một vị trí rất quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây. Đồng bào quan niệm rằng có những thế lực siêu nhiên giúp họ giải quyết được những công việc ngoài khả năng của con người mà được thể hiện qua những hình thức sinh hoạt tôn giáo tín ngưỡng trong cuộc sống hàng ngày như các nghi lễ giải hạn (ùa nênh), lễ cúng ma của (ùa bùa choeng), hay các nghi thức cúng chung của dòng họ (ùa nhủa choeng), lễ zù xu...

Mỗi dân tộc, mỗi tộc người đều có những quan niệm khác nhau về hồn và vía và thế giới tâm linh. Các nghi thức thờ cúng tổ tiên và các tín ngưỡng dân gian cũng được xuất phát từ các quan niệm đó. Hồn theo tiếng Mông là "chua lua" còn vía là "plỳ" . Người Mông nơi đây cho rằng hồn giống như cái bóng của mỗi con người khi rọi ánh đèn vào người 7 chiếc bóng sẽ cùng lúc hiện ra, hồn luôn luôn đi theo con nguời trong suốt thời gian con nguời tồn tại khi con người còn sống.

Người Mông nơi đây quan niệm rằng hồn không tồn tại trong thực tế, giống như trong thế giới sau khi chết, hồn tồn tại ở dạng vô hình và trong ý niệm rằng ngoài con người thật còn có 7 bóng khác giống con người và luôn đi theo con người. Hồn chỉ tồn tại trong ý niệm khi người còn sống, sau khi chết hồn tự biến mất và không còn tồn tại trong ý niệm của đồng bào và cũng không tồn tại ở thế giới sau khi chết.

Điều này đựợc thể hiện khá rõ trong quan niệm cũng như cuộc sống của người dân nơi đây, khi còn sống người dân luôn cho rằng mình có 7 hồn 3 vía (cẩu chua lua, pê plỳ), trong các lễ cúng giải hạn người dân cũng thường xuyên cầu cúng cho các hồn và vía của họ. Tuy nhiên sau khi chết họ chỉ còn cúng khấn cho 3 vía, 7 hồn không còn được nhắc đến trong các bài cúng cũng như trong cách thờ cúng của người đồng bào Mông nơi đây.

Vía đối với nguời Mông được đặc biệt coi trọng giống như trong quan niệm hồn của người Kinh hay một số dân tộc khác. Mỗi con người bắt đầu có vía từ sau khi sinh, lúc sinh được 3 ngày gia đình làm lễ đặt tên và cầu xin và gọi vía từ trời nhận vào trẻ sơ sinh để từ đó con người bắt đầu có vía, vía của mỗi con người có thể có do đầu thai lại của các vía khác, cũng có thể do từ trời xuống nhập vào trẻ sơ sinh. Vía luôn luôn đi theo con người và bảo vệ con người khi còn sống. Đến khi chết ba vía sẽ đi ba nơi, một vía đi lên trời (công quản), và ở trên đó, một vía bỏ người đi nơi khác tìm người đầu thai thành người mới mà theo quan niệm của đồng bào vía đó đi tìm "bố mẹ mới", còn một vía ở lại cùng với người chết, ngự ở mồ mả nơi chôn người chết. Quá trình hình thành và mất đi của vía gồm nhiều giai đoạn, nhiều thời kỳ từ khi con người sinh ra cho tới lúc mất đi.

Khi mới sinh ra ba vía chưa có ngay ở người mà vía sẽ nhập xuống người khi gia đình tổ chức lễ gọi vía đặt tên cho trẻ vào ngày thứ 3 sau khi sinh. Lễ cúng gọi vía đặt tên cho trẻ có hai loại nghi thức cúng khác nhau. Lễ cúng Hu plỳ là lễ cúng gọi vía cho trẻ ở trong nhà, lễ vật chính là một đôi gà. Và lễ cúng "củng căng dinh" là lễ cúng gọi vía ở ngoài nhà. Lễ vật chính của nghi lễ cúng này là một con gà trống còn sống cúng ở ngoài nhà, một đôi gà cúng bên trong nhà cùng với 4 nén hương, 4 tờ giấy bản đốt để đưa vía từ trên trời xuống nhập vào người. Ơ mỗi dòng họ đều có hai kiểu cúng trên, tùy vào từng họ, dòng họ mà đồng bào có những cách thức cúng riêng cho dòng họ mình.

Trong suốt quá trình từ khi vía nhập vào người cho tới lúc chết và sau khi chết, đồng bào Mông nơi đây phải tổ chức rất nhiều những nghi lễ, nghi thức cúng khác nhau cho cả vía của người sống và vía của những người đã qua đời. Đồng bào Mông nơi đây quan niệm rằng, khi còn sống họ thường hay bị vía của những người đã chết về bắt vía của những người sống gây ra ốm đau bệnh tật, do vậy đồng bào thường phải tổ chức nghi thức cúng "ùa nênh" (giải hạn) để cầu xin vía của những người đã qua đời không về quấy nhiễu, không về bắt vía của người sống đồng thời thả những vía đã bị dụ đi, bắt đi được trở về cùng với người để những người đó được khỏi bệnh... nghi thức ùa nênh....

Sau khi con người đã qua đời, những vía trú ngụ nơi mồ mả không đi đầu thai, không lên trời thường hay trở về nhà quấy nhiễu gia đình, quẫy nhiễu con cháu..., do đó đồng bào thường xuyên phải tổ chức các lễ cúng như "ùa bùa choeng" (lễ cúng ma cửa) "nhủa choeng" (lễ cúng ma buồng) hay lễ zù xu (lễ cúng chung của dòng họ)... để cầu xin sự bình an cho gia đình, cho dòng họ hay cho cả làng, bản.

Như vậy quan niệm về hồn và vía của đồng bào dân tộc Mông ở đây mang nhiều yếu tố độc đáo, họ quan niệm về hồn nhưng hồn lại không tồn tại thực tế, không được thể hiện trong cuộc sống hàng ngày hay trong các nghi thức nghi lễ truyền thống của đồng bào. Còn vía lại có vai trò quan trọng tác động đến cuộc sống của người dân khi còn sống cũng như lúc đã qua đời, bởi thế trong đời sống của người dân nơi đây cũng như trong sinh hoạt tín ngưỡng dân gian có rất nhiều các lễ cúng liên quan tới vía và các tục cúng vía.
 
(Theo Lao Động)