Ở nhiều địa phương lễ hội thường được tổ chức vào dịp tết Nguyên đán để chào đón một năm mới, nhưng lễ hội Tăm Khảu Mảu thì lại được tổ chức vào khoảng tháng 9, tháng 10 âm lịch. Đó là lúc lúa nếp vừa chớm vào trắc, hạt lúa ngả màu vàng nhạt là thời điểm người dân tập trung làm cốm.

Cốm được làm từ gạo nếp. Thóc để làm cốm được chọn rất cầu kỳ, phải là thóc nếp, hạt mẩy và có màu vàng nhạt đều. Cốm được làm theo hai cách, một là có thể luộc thóc, hai là rang thóc vừa chín tới, sau đó để nguội rồi đem giã, sàng sẩy để loại bớt vỏ trấu rồi đem bỏ vào đuống giã tiếp (Đuống được làm bằng gỗ sấu). Và muốn cho hạt cốm xanh, dẻo và thơm thì người ta thường bỏ thêm lá mía, lá gừng vào giã lẫn.

Cốm không chỉ có ý nghĩa đối với nhà nông mà nó còn mang ý nghĩa  tâm linh đối với dân bản, bởi trước khi bước vào mùa thu hoạch lúa người nông dân muốn có hạt cốm thơm để dâng lên tiên tổ, cầu mong trời đất luôn mưa thuận gió hòa giúp người nông dân gặp nhiều may mắn trong lao động sản xuất…

Khi thóc được đưa vào giã cốm cũng là lúc dân bản tổ chức lễ hội vui chơi, reo hò theo giai điệu của tiếng chày, tiếng đuống. Thanh niên vừa gõ, vừa hú theo nhịp chày. Mỗi lượt giã có 4 đôi trai gái. Vừa gõ họ vừa hát đối và hẹn hò nhau.

Lễ hội Giã cốm là ngày hội của mọi lứa tuổi. Người già thì vui mừng phấn khởi thưởng thức hương cốm và chuẩn bị bước vào vụ mùa bội thu, trẻ thơ thì được nhảy múa, nô đùa dưới ánh trăng thanh. Còn với thanh niên nam nữ thì ngoài việc đua tài khoe sắc thì đây còn là dịp tạo điều kiện cho nhiều đôi bạn trẻ tâm sự hẹn hò. Có những đôi sau mùa cốm đã nên vợ nên chồng.

Trong lễ hội Giã cốm, tiếng chày, tiếng đuống chính là công cụ tạo ra nét độc đáo, hấp dẫn bởi những âm thanh phát ra từ những công cụ này được dân bản ví như những giai điệu âm nhạc mà không phải ở nơi nào cũng có được. Lễ hội Giã cốm có 5 giai điệu gõ đuống (tiếng Tày gọi là Quéng loỏng).

* Giai điệu thứ nhất là gõ Đuống nhịp ba (tiếng Tày là Quéng lỏng Kha Tham). Giai điệu này chỉ có ba người thể hiện, mỗi người cầm một chiếc chày gõ xuống mép đuống theo điệu nhịp 3, âm thanh rộn ràng, lúc bổng lúc trầm quện vào nhau nghe như thác nước đang nô đùa trong gió, thể hiện sự vui vẻ, yêu cuộc sống của con người.

*Giai điệu thứ hai là gõ Đuống kéo chày (tiếng Tày là Quéng lỏng Lạc Thác). Khác với điệu Kha Tham, điệu quéng lỏng Lạc Thác sử dụng đông người hơn. Thường là 8 người chia nhau đứng ở 2 bên mép đuống mỗi bên 4 người, mỗi người cầm một chiếc chày gõ vào mép đuống theo điệu nhịp 2. Tiếng chày tiếng đuống lúc này nghe như màn đồng ca minh họa cho sự rạo rực, phấn chấn của nhà nông lúc được mùa.

*Giai điệu thứ ba trong lễ hội là gõ Đuống theo điệu con cắp cáng kêu (tiếng Tày là Quéng lỏng Cắp Cáng). Điệu Quéng lỏng cắp cáng được dựa theo truyền thuyết về tình yêu của một đôi trai gái nghèo họ yêu nhau thắm thiết nhưng do lễ giáo phong kiến mà không đến được với nhau.

*Giai điệu thứ tư là điệu Nẹp nứa (tiếng Tày là Quéng loỏng Kèm Rừa). Đây là điệu quéng loỏng được dùng bằng hình tượng, khi chèo thuyền lướt sóng phải dùng mưu để giữ thăng bằng cho con thuyền nhỏ khỏi bị lật khi gặp sóng to gió lớn. Qua âm thanh và động tác của các nghệ nhân biểu diễn trong lễ hội cho thấy con người cần phải có ý chí và nghị lực thì có thể vượt qua được mọi khó khăn, gian khổ.

*Cuối cùng là điệu Dệt cửi (Tiếng Tày là Quéng lỏng Tắm Húc). Đây là nghề truyền thống của dân tộc Tày được 8 nghệ nhân thể hiện bằng nhạc cụ chày và đuống. Điệu quéng lỏng Tắm Húc nói lên sự chịu thương chịu khó của phụ nữ Tày trong việc quay xa dệt vải và gìn giữ tổ ấm gia đình.

Lễ hội Tăm Khảu Mảu là một hoạt động văn hóa dân gian, mang bản sắc riêng có của dân tộc Tày xã Đồng Khê, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái, cần được duy trì, bảo tồn và phát huy.

Thanh Chi