Cả cuộc đời gắn bó với núi rừng Viễn Sơn, nơi được mệnh danh là “thủ phủ” của cây quế Văn Yên, hơn ai hết, già làng Bàn Văn Lý thấu hiểu nỗi vất vả của người Dao Viễn Sơn. Những năm 60 của thế kỷ trước, người Dao vẫn còn sống với tập quán du canh, du cư, “chặt gốc, ăn ngọn” nên cái đói, cái nghèo, lạc hậu cứ mãi đeo bám lấy người dân nơi đây. Cuộc sống của bà con người Dao Viễn Sơn chỉ thực sự đổi thay khi Đảng và Nhà nước triển khai cuộc vận động định canh, định cư, vận động bà con hạ sơn, khai hoang, mở đất, trồng hoa màu, gieo cấy lúa nước và trồng quế. Nghe theo tiếng gọi của Đảng, gia đình già làng Bàn Văn Lý là một trong những hộ tiên phong trong phong trào hạ sơn trồng quế ở Viễn Sơn.

Từ thành công và kinh nghiệm của gia đình trong phát triển kinh tế, già Lý đã tích cực vận động bà con trong thôn, trong xã vươn lên xóa đói giảm nghèo. Ông tận tình truyền thụ kinh nghiệm, hướng dẫn bà con cách làm ăn, kết hợp trồng quế với trồng cây ngắn ngày như cây sắn, cây ngô để tăng thêm thu nhập. Ông còn tích cực vận động những hộ gia đình khá giả trong thôn hỗ trợ vốn, cây, con giống cho những hộ nghèo để giúp nhau cùng phát triển kinh tế, ổn định cuộc sống. Từ phong trào “Nhà nhà trồng quế, người người trồng quế”, đến nay, xã Viễn Sơn đã ngút ngàn trong màu xanh của quế với diện tích ổn định 1.500ha.

Nhờ thu nhập từ cây quế mà cuộc sống của người Dao Viễn Sơn đã ổn định và đi lên, số hộ nghèo giảm hẳn, nhiều hộ vươn lên làm ăn khá giả, trong đó có đóng góp không nhỏ của già làng Bàn Văn Lý. Ông Bàn Kim Vạn ở thôn Khe Dứa cho biết: “Đối với người dân thôn Khe Dứa chúng tôi nói riêng và người Dao Viễn Sơn nói chung ai cũng kính trọng cụ Lý bởi cụ không chỉ là người đức độ, am hiểu về phong tục tập quán người Dao đỏ mà còn là người có kinh nghiệm trong việc trồng quế. Chúng tôi thường xuyên được cụ Lý hướng dẫn cách chọn hạt quế giống chuẩn cũng như cách ươm cây, phòng trừ sâu bệnh cho quế”.

Là người có kinh nghiệm trồng quế, lại có uy tín trong đồng bào dân tộc thiểu số, những năm qua, già làng Bàn Văn Lý luôn trăn trở tìm cách giữ gìn và bảo tồn giống quế quý của địa phương. Để mong ước của mình trở thành hiện thực, ông thường xuyên hướng dẫn bà con trong bản thực hiện đúng quy trình canh tác cây quế theo các công đoạn truyền thống như: lựa chọn giống, bảo quản hạt và ươm trồng, lựa chọn đất trồng, cách tỉa cây, cách phòng trừ sâu bệnh với bí quyết trồng quế lâu năm của người Dao. Nhờ những người tâm huyết như già Lý mà sản phẩm vỏ quế của xã Viễn Sơn luôn được khách hàng ưa chuộng vì có hàm lượng tinh dầu cao.

Không chỉ hướng dẫn bà con cách làm ăn, già làng Bàn Văn Lý còn tích cực chăm lo đến đời sống tinh thần của bà con. Tại các buổi sinh hoạt thôn, già thường đưa ra những vấn đề về xây dựng gia đình văn hóa, thôn văn hóa, xây dựng nông thôn mới ra bàn bạc, tuyên truyền, vận động bà con thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội, duy trì bản sắc văn hóa dân tộc. Với hiểu biết sâu rộng, già Lý luôn là người đứng ra hoà giải những mâu thuẫn, xích mích trong xóm làng, từ việc thanh niên gây gổ, gia đình mâu thuẫn... mọi người đều tín nhiệm mời già Lý đến phân xử. Bằng uy tín, kinh nghiệm và tình cảm của mình, nhiều vụ việc được già Lý hòa giải một cách êm thấm, mâu thuẫn được xóa bỏ. Những cuộc xô xát, bất hòa giữa vợ chồng trong cuộc sống thường ngày đều được hàn gắn. Giờ đây, bước qua ngưỡng “xưa nay hiếm”, già Lý dành phần làm kinh tế lại cho con cháu, sống trọn vẹn với trách nhiệm của một già làng, trưởng bản.

Với cương vị là người cao tuổi, già làng của xã, già Lý thường xuyên phối hợp với các ban, ngành, đoàn thể, già làng ở các thôn, bản trong xã vận động bà con, nhất là thanh, thiếu niên thực hiện tốt chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Là một trong những người đọc thông viết thạo chữ của người Dao, già Lý luôn tâm huyết gìn giữ di sản văn hóa quý báu của cha ông.

Cùng với các nghi lễ cấp sắc, lễ cầu mùa, lễ cúng tổ tiên, hiện nay, đồng bào dân tộc Dao xã Viễn Sơn vẫn sử dụng chữ viết của mình trong các lễ hội và bài cúng, ghi chép gia phả... Tuy nhiên, số người biết đọc và viết thông thạo được chữ Dao hiện chỉ còn khoảng 4 đến 5 người ở rải rác các thôn, chủ yếu là các thầy mo, thầy cúng và một số các cụ cao tuổi trong các dòng họ. Để con chữ của dân tộc Dao không bị mất đi, già Lý dành nhiều thời gian để truyền dạy chữ  cho con cháu với mong muốn thế hệ trẻ sẽ lưu truyền, giữ gìn những nét đặc sắc của văn hóa dân tộc mình.

Dù đã gần 80 tuổi nhưng già làng Bàn Văn Lý vẫn tích cực tham gia đóng góp cho thôn, cho bản trong phong trào xây dựng nông thôn mới. Dường như chẳng thấy lúc nào ông nghỉ ngơi bởi với ông, còn sức khỏe là còn làm việc, còn đóng góp cho quê hương. Không chỉ là “điểm tựa” của bà con trong phát triển kinh tế, già Lý còn được xem là “nghệ nhân dân gian” trong các áng mo, bài cúng, lĩnh vực thơ ca, am hiểu sâu sắc về phong tục tập quán, tín ngưỡng. Đặc biệt, với tình yêu quê hương và cây quế, già Lý đã cùng các bậc cao niên trong xã Viễn Sơn thành lập câu lạc bộ những người yêu thơ Hương Quế. Thông qua các sáng tác của câu lạc bộ để khích lệ phong trào trồng quế của địa phương. Với những đóng góp tích cực, già Lý đã được các cấp, các ngành ghi nhận bằng những tấm bằng khen, giấy khen trong các phong trào thi đua yêu nước.

Ông Trần Ngọc Trác - Bí thư Đảng ủy xã Viễn Sơn cho biết: “Là già làng của xã Viễn Sơn, cụ Lý có uy tín rất cao trong cộng đồng dân cư, nhất là việc vận động nhân dân chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước. Các thế hệ cán bộ xã Viễn Sơn chúng tôi luôn luôn tới thăm hỏi cụ cũng là tranh thủ ý kiến đóng góp cho cán bộ lãnh đạo xã kinh nghiệm tuyên truyền, vận động quần chúng. Qua đó, nhờ bằng uy tín của mình tác động tới đồng bào các dân tộc xã Viễn Sơn nói chung và người Dao đỏ nói riêng thực hiện tốt việc đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, giữ gìn bản sắc dân tộc, phát triển cây quế và giữ gìn nguồn gen quý hiếm của cây quế Viễn Sơn”.

Như cây quế cổ thụ giữa rừng, già làng Bàn Văn Lý đã và đang có vai trò  quan trọng đối với đời sống tinh thần của cộng đồng người Dao Viễn Sơn. Cái tâm, cái tình của già Lý như hương thơm ấm nồng của quế lan tỏa khắp đại ngàn. Giờ đây dù đã gần 80 tuổi nhưng ông vẫn cần mẫn làm những việc có ích cho quê hương, từng ngày, từng giờ, già Lý vẫn tiếp tục giữ vai trò là cây cao bóng cả, là “sợi dây” kết nối giữa cấp uỷ Đảng, chính quyền với nhân dân, là chỗ dựa tinh thần, là tấm gương sáng làm nên nét văn hóa đặc sắc của đồng bào các dân tộc ở vùng quế Văn Yên.

Hồng Vân - Mạnh Cường (Đài TT - TH huyện Văn Yên)