Những ngôi nhà sàn nhà tranh nằm lẩn khuất bên những rặng cây ven đồi, đất đai bạc màu sói mòn bởi hạn hán. Tỷ lệ hộ đói nghèo toàn xã vẫn còn trên 50%, chính những yếu tố này đã ảnh hưởng không nhỏ đến việc phát triển kinh tế xã hội của địa phương cũng như vấn đề xây dựng các làng bản văn hoá nhằm phát huy và bảo tồn nét đẹp trong phong tục của người Khơ Mú.

Cả xã có 288 hộ với trên 1.300 nhân khẩu, 70% là đồng bào Khơ Mú sinh sống tại 6 thôn bản, thực hiện cuộc vận động toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá khu dân cư, cấp uỷ chính quyền xã đã triển khai đến hầu hết các thôn bản, mỗi cán bộ đảng viên, trưởng các thôn, bản là một lực lượng nòng cốt đi đầu trong việc gương mẫu thực hiện các phong trào.

Năm 2001 thôn Noong Khoang 1 là thôn đầu tiên ra mắt làng văn hoá, cũng từ đó các mô hình xây dựng làng bản văn hoá được nhân dân trong các thôn, bản nhiệt tình hưởng ứng, đến năm 2005 tất cả 6/6 thôn bản đã ra mắt làng văn hoá và chẩn bị ra mắt xã văn hoá vào cuối năn 2007. Tuy nhiên, đó là nhìn bề nổi còn nếu phân tích cặn kẽ các khía cạnh thì việc xây dựng làng bản văn hoá ở Nghĩa Sơn là một vấn đề đáng phải bản.

Ngược dốc từ thị xã Nghĩa lộ, gần 10 cây số trên con đường đất đỏ vắt ngang qua những quả đồi dẫn vào xã, điểm dừng chân đầu tiên của chúng tôi là thôn Noong Khoang 1. Ngay trước cổng làng, biển làng văn hoá được đặt nghiêm trang như đánh dấu một sự chuyển biến mới của nhân dân trong thôn.

Song đi sâu vào làng để tìm hiểu đời sống người dân thì một nghịch lý trái ngược với những gì mà theo tiêu chí của làng văn hoá phải có. Những ngôi nhà tranh tre nứa lá, việc chăn nuôi gia súc dưới gầm sàn nhà vẫn khá phổ biến cảnh đói nghèo và lạc hầu vẫn hằn hiện trên mỗi nếp nhà và cuộc sống của những người dân trong thôn.
 
Nghĩa Sơn có tiếng với nét văn hoá riêng của người Khơ Mú như lễ cầu mùa, mừng cơm mới... đã triển khai thực hiện với việc thành lập đội văn nghệ của xã gồm các già làng, trưởng bản truyền lại các phong tục nghi lễ cho con, cháu trong đội văn nghệ của xã. Đội văn nghệ đã được thành lập gồm các nam thanh nữ tú, song mỗi khi có du khách đến thăm quan, để có được một tiết mục văn nghệ theo bản sắc của người Khơ Mú, xã đã phải vất vả lắm mới tổ chức được bởi người dân còn mải làm ăn, trai gái trong làng lớn lên đều đi xã xứ tìm việc làm.

Được biết trong chương trình du lịch về cội nguồn được tổ chức tại Yên Bái năm 2005, Nghĩa Sơn được chọn là một trong những điểm thăm quan nghỉ ngơi cho du khách trong cuộc hành trình đến với vùng Mường Lò (Nghĩa Lộ). Song việc tổ chức không hiệu quả đã làm “tua” du lịch không thành công, một lý do khiến du khách không tới thăm là các tiêu chí đảm bảo cho một làng văn hoá không đủ yêu cầu như các yếu tố đảm bảo vệ sinh môi trường, nước sạch...

Phát huy bản sắc văn hoá dân tộc của đồng bào các dân tộc thiểu số là hết sức quan trọng để phát triển kinh tế, du lịch khi tỉnh Yên Bái đang chuẩn bị tổ chức chương trình du lịch về cội nguồn vào tháng 2 năm 2008. Song việc xây dựng các làng, bản văn hoá ở Nghĩa Sơn dường như chỉ là một trong những bệnh thành tích mà một số ban ngành khác đang vấp phải.
Đẩy mạnh phát triển làng bản văn hoá, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc là một trong những mục tiêu của cuộc vận xây dựng đời sống văn hoá ở khu dân cư là một trong những mục tiêu mà Đảng bộ, chính quyền xã Nghĩa Sơn cần nhìn nhận một cách đầy đủ và đúng nghĩa. Có như vậy, trong tương lai Nghĩa Sơn mới đẩy mạnh được việc phát triển du lịch cộng đồng, du khách thập phương sẽ biết đến mảnh đất miền sơn cước này theo đúng giá trị đích thực của nó.

Thanh Tân