Hình ảnh cây tính tẩu với âm thanh quyến rũ in đậm vào tâm khảm của nhiều thế hệ. Không chỉ có riêng người Tày, Nùng Việt Bắc mà còn là của người Tày, Thái Yên Bái bởi đàn tính và lối hát then nơi đây mang những bản sắc, những cách nói riêng, độc đáo.

Tính tẩu thuộc họ đàn dây (Famille cordophone). Khi đánh đàn dùng ngón trỏ của tay phải để gảy. Đàn được làm bằng quả bầu (bầu nậm) cắt đi 1/3 và gắn vào cần đàn (chiều dài của cần bằng 9 nắm tay theo cách đo dân gian). Cây tính tẩu có 2 dây, khác với tính tẩu Việt Bắc (Cao Bằng, Lạng Sơn) có 3 dây.

Vai trò và vị trí của đàn tính trong nhạc, hát then giữ vị thế độc tôn. Nó vừa dẫn dắt vừa đệm, đồng thời cũng là một giọng hát thứ hai bổ sung cho giọng hát của nghệ nhân diễn xướng.

Múa then của đồng bào Thái bản Nà Nóng, Tú Lệ (Văn chấn)

Then tính tẩu là loại hát mang tính chất lễ và hội. Ngoài yếu tố tâm linh như dùng để cầu, chúc phúc, cầu được mùa, then còn vui đón khi Tết đến xuân về, giải trí mua vui, giãi bày nỗi lòng, thậm chí thể hiện tình yêu trai gái hoặc ngợi ca quê hương, bản làng...

Vì nhạc then có tiết tấu mạch lạc, nhịp phách rõ ràng; lời thường theo thể thất ngôn (bảy chữ), then vì thế không ngân dài, dìu dặt. Do đó nó không giữ vai trò đệm cho các loại hát dân ca khác.

Người Tày Văn Chấn, Yên Bình v.v... có rất nhiều điệu then. Có thể lấy ví dụ như then "gạ" diễn ra trong năm mới. Then "hẳm mạy" (chặt cây), then "phát tàng" (then làm đường). Đây là loại then ca ngợi, tôn vinh lao động từ sản xuất trên ruộng đồng, nương rẫy đến trồng rừng, mở đường giao thông. Ngoài những then kể trên, còn có then "lăn tính". Tiếng dân tộc là "non rậm pắn tính", tức là nằm múa xoay đàn.

Then tính tẩu, xuất phát từ trái tim mà lời hát, tiếng đàn được tấu lên khiến người chơi, người nghe lòng dạ thổn thức, xao xuyến khôn nguôi. Con gái nghe phải sẽ lần bậc thang xuống với bạn tình.

Trai bản nghe được sẽ lấy cần đàn, đầu gậy chọc lên sàn nơi cô gái ngủ. Người già nghe đàn lần đến hũ rượu. Ngọn gió nghe phải sẽ làm roong reng quả nhạc. Cứ thế, âm thanh như dòng suối ngọt chảy mãi, vươn xa. Con người với vạn vật quấn quýt nhau không chỉ suốt mùa gặt hái mà trong cả tết lễ, hội hè.

Huyền thoại xưa kể về cây đàn tính bị Bụt trên trời cắt mất 9 dây tơ, chỉ cho để lại 2 đến 3 dây. Bởi lẽ, vì quá nhiều dây sẽ quá nhiều âm, khiến con người ngây ngất mà quên ăn quên ngủ, quên cả ruộng đồng.

Giữa huyền thoại và sự thực xa xưa đến bây giờ, khả năng kết hợp hát then với tính tẩu vẫn chinh phục được lòng người vì không mất đi sự quyến rũ vốn có của nó. Đúng như lời cổ trong bài "Thau tính" (nguồn gốc của đàn tính), người Tày hát: 

... "Mặt đàn bằng gỗ xổ

Cán đàn bằng gỗ quế

Khóa đàn bằng sừng trâu

Dây đàn bằng dây bạc

Cá nghe, cá chết chín đoạn suối

Chuột nghe chết phơi mười quãng rừng

Trai gái nghe, lòng buồn rười rượi...".

Người Tày, người Thái là Hoa - Đất Yên Bái. Then tính tẩu là hương sắc của Hoa, của Đất ấy và là tình yêu, là khúc nhạc rừng bất diệt.

Yên Bái tham dự Liên hoan nghệ thuật hát then, đàn tính toàn quốc lần thứ II Vừa qua, tại thị xã Cao Bằng (tỉnh Cao Bằng), Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch tổ chức Liên hoan nghệ thuật hát then, đàn tính toàn quốc lần thứ II. Tham dự Liên hoan có 14 tỉnh, thành phố và 5 đơn vị nghệ thuật của Bộ VH-TT&DL đến từ vùng Tây Bắc, Đông Bắc, Tây Nguyên, TP.Hồ Chí Minh. Đoàn nghệ thuật quần chúng tỉnh Yên Bái đến với Liên hoan gồm 12 diễn viên, nghệ nhân dân tộc Tày của huyện Trấn Yên, Yên Bình và Lục Yên. Với 7 tiết mục, Yên Bái có 6 tiết mục then cổ và cả 6 tiết mục đều được Ban Tổ chức trao giải thưởng. Đặc biệt, tiết mục “Hắt cần sao mấu” do nghệ nhân Hoàng Nừng sưu tầm, dịch và biểu diễn; tiết mục “Bách điểu” trích then cổ do cháu Nông Quang Trung, 13 tuổi, vừa đàn vừa hát được trao giải A.

Bùi Huy Mai