Ai dà, dân ca Mông đấy mà- tôi thầm thì- cái lời yêu đắm đuối và mãnh liệt kia ở trong dân ca Mông, được thổi qua ống sáo của người khao khát yêu thành ra càng thêm đắm đuối, si tình. Thành ra lòng tôi cũng rạo rực, cứ nhìn ngược lên sườn núi, nghiêng ánh mắt đêm mờ sao mà ngó theo bóng váy hoa xoè thấp thoáng mãi trên các cung ruộng bậc thang. Rồi đêm về giấc ngủ cứ thập thõm, bồng bềnh. Cho đến sớm mai bừng nắng, một mình theo đường ô tô lên Mồ Dề mà tiếng sáo gửi bạn tình của chàng trai Mông nào đó như vẫn còn thấp thoảng đâu đây, thật lạ! Sắp đến quãng có vách đá, tôi bám cây lau leo lên tràn ruộng bậc thang nằm chênh vênh ngay sườn núi. Từ đây, tôi dõi nhìn ngược thung lũng Nậm Kim, chạy suốt hai bên thung lũng suối từ Chế Cu Nha ra đến Púng Luông là những rừng thông xanh ngút và những cánh ruộng bậc thang đẹp như tranh vẽ. Vào mùa lúa chín, những sườn núi ở Chế Cu Nha - Dế Xu Phình - La Pán Tẩn như bức tranh sơn mài khảm vàng ròng. Nưng nức những mâm xôi vàng dâng lên trời xanh. Ào ạt những con sóng vàng vỗ dồn lên sườn núi. Tràn trụa những con sóng vàng đổ ăm ắp lòng thung. Phải nói, ruộng bậc thang ở Mù Cang Chải, nhất là ở Chế Cu Nha - Dế Xu Phình - La Pán Tẩn, thực sự là những công trình sáng tạo tuyệt vời của người Mông. Chẳng thế mà huyện Mù Cang Chải đang rất hứng khởi với Dự án xây dựng Trung tâm văn hoá ruộng bậc thang, tất nhiên ruộng bậc thang ở ba xã Chế Cu Nha - Dế Xu Phình - La Pán Tẩn phải là trung tâm của dự án đó. Rồi đây, ruộng bậc thang ở Chế Cu Nha - Dế Xu Phình - La Pán Tẩn sẽ trở thành Di sản văn hoá Ruộng bậc thang, một di sản văn hoá Quốc gia. Nơi đây sẽ là trung tâm tuyên truyền, giáo dục cộng đồng và du khách về ý thức bảo vệ cảnh quan môi trường sống và bản sắc dân tộc. Là nơi bảo tồn, giới thiệu các giá trị văn hoá bản người Mông, từ truyền thống đến đời thường. Là nơi thu hút học sinh, sinh viên, các nhà khoa học, các nhà dân tộc học, du khách bốn phương đến tham quan, nghiên cứu, học tập, nghỉ ngơi...

Tôi đứng lặng ở lưng chừng núi Mồ Dề 2100m mà say sưa ngắm các cung ruộng bậc thang kỳ diệu kia. Nhưng tiếng sơn ca hót ríu ran trong vòm cây lại đang dẫn dụ tôi hướng lên những ngọn núi cao vời phía bên kia dòng Nậm Kim. Đối đỉnh với núi Mồ Dề bên kia dòng Nậm Kim là Lao Chải Sơn 1776m, cao nữa Háng Gàng 2050m, xuống Tà Dông 1900m, lại vọt lên Chế Tạo với đỉnh La Háng 2050m - Kể Cả 2055m - Phu Ba 2512m.

Chế Tạo hiện đang là trung tâm (còn gồm cả vùng ngoại vi thuộc các xã Lao Chải, Dế Xu Phình, Púng Luông, Nậm Khắt dọc theo ranh giới phía Bắc và phía Đông) của Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh Mù Cang Chải. Trong những cánh rừng xanh ngút trời với một thảm thực vật hết sức phong phú của Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh này, qua nhiều năm khảo sát điều tra, người ta đã phát hiện được 22 loài bò sát, lưỡng cư... Chim có tới 127 loài, riêng họ khướu có đến 41 loài mà chỉ loài khiếu thôi đã rất phong phú, như: khướu vằn, khướu đuôi đỏ, khướu đất PIGMI, khướu lùn đuôi đỏ, khướu mào cổ hung, khướu mỏ dẹt vàng... Quí hiếm hơn cả là loài niệc cổ hung Aceros nipalensis hiện nay chỉ còn thấy ở Mù Cang Chải và ở Vườn quốc gia Pù Mát. Dựa vào số liệu phỏng vấn nhân dân, các nhà điều tra ước loài niệc cổ hung ở rừng nguyên sinh Mù Cang Chải chỉ có chừng 28-30 cá thể, dù rất ít nhưng cũng là quần thể niệc cổ hung lớn nhất Việt Nam. Còn thú trong Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh Mù Cang Chải cũng hết sức phong phú với 53 loài, như: cầy vằn, nhím đuôi ngắn, cu li nhỏ, chó sói, khỉ mốc, lợn lòi, nai, khỉ mặt đỏ, sơn dương, gấu ngựa, báo gấm, báo lửa, báo hoa mai, voọc xám... Đặc biệt là loài vượn đen tuyền. Được biết Chương trình Đông Dương của Tổ chức FFI (Tổ chức bảo tồn động thực vật hoang dã Quốc tế), sau khi xem xét toàn bộ lịch sử phân bố của loài vượn đen tuyền ở Việt nam mới xác định hai địa điểm phía Bắc huyện Văn Bàn - Lào Cai và các khu rừng nguyên sinh tiếp giáp Mù Cang Chải - Yên Bái với Mường La - Sơn La là còn loài vượn đen tuyền. Qua mấy năm điều tra, người ta cho biết tổng số có 40 đàn ở khu Mường La - Mù Cang Chải và chắc chắn đã đếm được 111 cá thể vượn đen tuyền ở các cánh rừng nguyên sinh Mù Cang Chải, ước đoán cũng có thể còn gấp đôi số lượng trên.

Lại nhớ một ngày mưa, tôi từng đi bộ suốt từ sáu giờ sáng đến tận chín giờ đêm mới đến xã Chế Tạo, mất những mười lăm tiếng đồng hồ. Rủn gối. Mệt mỏi. Rã rời. Ngủ lịm. Thế mà đột nhiên tôi vùng dậy, trời vừa hừng sáng. Tôi cố lê bước chân khập khễnh ra ven rừng, dỏng tai nghe. Chao ôi, những tiếng hú liền tiếp vang động như những tiếng hú của người nguyên thuỷ, bùng ra từ trong màn sương trắng, làm rung chuyển cả rừng già, nghe thật hoang dại và kì lạ! Hỏi dân mới biết đấy là tiếng hú gọi đàn của lũ vượn đen tuyền trên rừng già ở chân núi Pú Vá. Lúc đó tôi chưa biết gì về Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh Mù Cang Chải cũng như loài vượn đen tuyền kia. Giờ đây đứng trước thiên nhiên hùng vĩ với Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh quí giá, tôi mừng cho người Mông Mù Cang Chải nhiều lắm. Bởi tầm quan trọng và ý nghĩa to lớn của Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh Mù Cang Chải đối với Việt Nam, Đông Dương và cả thế giới nữa. Tôi hú một tiếng thật dài, vẫy tay chào tạm biệt những đỉnh núi cao vời Chế Tạo, rồi tụt xuống, tiếp tục ngược đường ô tô lên Mồ Dề.

Vừa đi tôi vừa ngẫm nghĩ rằng, 2150 ha ruộng bậc thang, 20.293 ha rừng già và rừng nguyên sinh, 12.863 ha rừng thông, trên 2000 ha rừng cây sơn tra, với Khu bảo tồn Loài/ Sinh cảnh, mai đây cả Di sản văn hoá Ruộng bậc thang nữa, trở thành tài sản thật quí gía của Mù Cang Chải. Nhưng Mù Cang Chải cũng còn một tài sản vô cùng quí giá nữa, đó là gần bốn vạn người Mông Đú - Mông Si - Mông Đớ - Mông Lềnh, cả cộng đồng người Mông Mù Cang Chải cùng người Thái, người Kinh đoàn kết một lòng tin theo Đảng, theo cách mạng, không ngừng học tập, lao động sáng tạo, xây dựng cuộc sống ngày càng phát triển, tiến bộ. Chính cộng đồng người Mông Mù Cang Chải trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đã sinh ra đội du kích Khau Phạ anh hùng. Chính Đảng bộ và nhân dân Mù Cang Chải anh hùng trong thời kỳ đổi mới, đã sinh ra cả một thế hệ thanh thiếu niên người Mông ham học, chăm ngoan, biết yêu quê hương, yêu Tổ quốc, sinh ra nhiều cán bộ lãnh đạo huyện người Mông xuất sắc và Anh hùng lao động- Bác sĩ Vàng A Sàng. Tôi đã từng ăn ở, làm nương rẫy, đi hội Xuân với người Mông bên dãy Hoàng Liên Sơn, thấy họ sống thật phóng túng và mãnh liệt như chính cánh rừng xanh ngút ngàn, như chính những ngọn núi ngun ngút trời mây, như chính những dòng suối tuôn chảy không ngừng qua năm tháng. Tôi biết, người Mông đã sáng tạo ra ruộng bậc thang, những con đường vút lên mây trời, chiếc sáo, khẩu súng kíp, chiếc lù cở, cái khèn độc đáo… Xa nữa, người Mông phía Bắc Tổ quốc Việt Nam, trong đó chắc chắn có người Mông Mù Cang Chải, còn sáng tạo ra cả một dòng dân ca gầuplềnh- tiếng hát tình yêu tuyệt hay.

Thú thật, tôi đã mê đắm những bài dân ca Mông, mê tiếng sáo Mông trầm bổng líu ríu như tiếng chim sơn ca, mê luôn cả núi cao rừng thẳm của người Mông. Thì đấy, mùa xuân sắp về, tớ dày- một loại đào rừng- đang  nở hoa cứ như có cây bút thần nào đó chấm những chấm hồng tươi lên cái màu xanh biếc của rừng, tôi lại một mình lặng lẽ leo núi như một nỗi thèm khát của tâm hồn. Lên núi để được nghe gió lao xao hát mãi trên những cánh rừng xanh ngút ngàn. Lên núi để được nghe con suối rì rào hát mãi trên triền đá. Lên núi để được nghe núi thì thầm: Lời hát biết hát, không biết kết thúc/ Như khóm ngải tàn lại tiếp khóm ngải xanh/ Bài hát biết nói, không biết kết thúc/ Kết thúc như hoa đào nở trên núi cao!

Cuộc sống của người Mông Mù Cang Chải trải qua năm tháng theo Đảng chỉ đường, đã không ngừng đổi mới, tiến bộ, mỗi ngày một thêm ấm no, hạnh phúc. Đó là một trong những bài ca trên núi hay nhất trong mọi bài ca.

Hoàng Thế Sinh

Mù Cang Chải, mùa hoa Tớ dày 2007