Không biết giống nếp tan Tú Lệ xuất xứ từ đâu và từ bao giờ nhưng chỉ gieo trồng trên đất Tú Lệ mới mang lại độ dẻo thơm và đậm đà khác lạ. Chính gạo nếp Tú Lệ là nguồn lương thực nuôi sống bao thế hệ người Thái nơi đây. Và cũng từ loại gạo nếp này mà tên tuổi của Tú Lệ đã bay xa khắp trong, ngoài nước. Gạo nếp Tú Lệ có thể thổi xôi, gói bánh chưng, bánh dày hay chế biến các món ăn khác mà vẫn giữ được độ dẻo thơm đặc biệt. Các món ăn chế biến từ gạo nếp Tú Lệ dẫu chỉ một lần thưởng thức mà không ít người “lần sau phải nhớ đem về làm quà”. Tuy nhiên cùng với thời gian và quá trình canh tác, chất lượng gạo nếp Tú Lệ đã giảm dần. Nguyên nhân là do người dân sử dụng hạt giống được lựa chọn từ mùa vụ thu hoạch. Trong quá trình sản xuất thâm canh, tăng từ 1 vụ lên 2 vụ trong đó 1 vụ gieo trồng lúa tẻ đã làm cho gạo nếp bị lẫn tạp nhiều. Cùng với quá trình thâm canh có sử dụng phân bón và thuốc trừ sâu hóa học phần nào cũng làm giảm độ dẻo thơm của hạt gạo. Mặt khác, quá trình gieo trồng không đồng bộ đã dẫn đến sự thụ phấn tạp giao giữa lúa nếp và lúa tẻ, kết quả là giống lúa nếp Tú Lệ đã mất đi sự thuần chủng.

Đặc sản nếp Tú Lệ.

Trước thực trạng trên, huyện Văn Chấn đã phối hợp với Viện Khoa học kỹ thuật (KHKT) nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc tiến hành chương trình phục tráng lại chất lượng loại nông sản đặc biệt quý hiếm này. Chương trình được triển khai từ năm 2003, các cán bộ Viện KHKT nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc đã tiến hành khảo sát lựa chọn và lấy mẫu hạt giống trên chân ruộng gieo trồng đem phân tích gen và phát triển thành những cá thể giống lúa nếp mới đem gieo trồng thử nghiệm. Vụ mùa năm 2006, Viện đã gieo trồng thử nghiệm trên 4000m2. Qua thu hoạch đã cho kết quả khả quan, năng suất trung bình đạt 4,2 - 4,5 tạ/1000m2, chất lượng gạo được đánh giá là thơm ngon. Tuy nhiên, quá trình lựa chọn vẫn còn được tiếp tục, để chọn ra cá thể duy nhất có tính trội cao và phù hợp nhất nhằm đem gieo trồng đại trà. Theo anh Phạm Khải Hoàn, cán bộ của Viện cho biết: Năm 2006, Viện đã tiến hành lựa chọn được 200 cá thể giống. Trong năm 2007 này tiếp tục gieo trồng các cá thể vừa lựa chọn trên diện tích ruộng của địa phương để tìm ra giống tối ưu nhất.

Cùng với hoạt động tích cực của các nhà khoa học, trong những năm qua, xã Tú Lệ còn có nhiều biện pháp khuyến khích phát triển nông nghiệp và khuyến cáo bà con gieo trồng và thâm canh đúng cách để vừa tăng năng suất vừa giữ được chất lượng ổn định cho loại nông sản này. Nếp tan Tú Lệ là một trong những loại nông sản quý không chỉ của xã Tú Lệ, huyện Văn Chấn mà còn của cả vùng đất Yên Bái. Gìn giữ chất lượng gạo Tú Lệ là việc làm cần thiết để duy trì một nguồn gen quý, mang lại thu nhập cao và ổn định cho nhân dân địa phương và để tương lai không xa gạo Tú Lệ có thể vươn ra thị trường trong nước và nước ngoài. Để làm được điều đó không chỉ cần sự quan tâm của các cấp, các ngành, sự vào cuộc của các nhà khoa học mà quan trọng nhất là nhân dân xã Tú Lệ phải luôn luôn có ý thức nâng cao chất lượng loại nông sản đặc biệt của quê hương mình bằng việc tuân thủ nghiêm ngặt các quy trình sản xuất, từ khâu gieo mạ đến thu hoạch và bảo quản. Sự kết hợp của các nhà khoa học và những người nông dân hôm nay sẽ thực sự có ý nghĩa trong công cuộc xóa đói giảm nghèo, phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương.

Trần Van